«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 3,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
7 ötəri toxunulmuĢdur . Areal dilçiliyi baxımından , azər türklərinin tarixi coğrafiyası böyük və lokal miqrasiyaların demoqrafik nəticələri , qonĢu etnoslarla qarĢılıqlı əlaqələr , Atayurd problemi kimi məsələlər isə öyrənil- məmiĢdir. Qeyd edək ki, etnosun doğulub etnogenez fazalarını yaĢadığı bölgənin biosferi, landĢaft və fauna-flora özəllikləri, iqlim Ģəraiti nəzərə alınmaqla Atayurd haqqında ümumiləĢmiĢ fikrə gəlmək mümkündür. Etnik atributlar və bu atributların fərqləndirici əlamətləri uyğun bitik- lərdə verildiyindən, burada yalnız Atayurda gəlib çatmaq üçün etnosun tarixi-çöğrafiya ilə bağlı cəhətlərini və etnologiyanın məkan özəlliklərini gözdən keçirmək lazım gəlir. Hələ antik çağ müəllifləri Yerin kürə Ģəklində olduğu- nu dərk etsələr də , o çağda insanların məskunlaĢdığı bir çox bölgə (oykumen) haqqında bəlgələr yarımçıq olduğu üçün geniĢ demoqrafik bilgilər yox idi. Yal- nız zaman-zaman yeni-yeni ərazilərə yayılan və ya böyük müharibələrə cəlb olunan xalqlarla və onların torpaqları haqqında tanıĢlıq artdıqca Dünya xəritəsinin konturları da ay- dınlaĢırdı. Əgər ilkin antik dövrdə Dünya üç qitə (Avropa , Afrika , Asiya) və isti, soyuq, mülayim kimi üç iqlimə ayrılırdısa, artıq Ġslam çağına yaxın- laĢdıqca oykumen və iqlimlərin sayı xeyli artmıĢdı. Ġslamdan sonrakı əsrlərdə isə oykumen, landĢaft və ümumiyətlə , biosfer haqqında biliklər get-gedə elmi məcraya düĢürdü. Ona görə də, Ġslamaqədərki yazılı qay- naqlarda verilən hər hansı bölgə koordinatları dövrün təsəvvürləri fo- nunda araĢdırılmalı, çağdaĢ bilgi ilə tənzimlənməlidir. 2 Belə ki , təkcə Xəzər dənizinin coğrafi ölçüləri, onun guya quzey okeana birbaĢa birləĢ- məsi barədə fikirlər , bu dənizə tökülən çayların yanlıĢ izahı, çayadlarının dolaĢıq salınması kimi məsələlər tekstoloji təhlillə dəqiqləĢəndən sonra ilkin bəlgələrdən istifadə oluna bilər. Digər tərəfdən, qədim mənbələrdə rast gəlinən landĢaft dəyiĢmələri , subasma (Nuh tufanı) , məcrasını dəyiĢən çaylar , dəniz və göllərin qabarıb-çəkilməsi kimi bəlgələr geoloji dəyiĢmələ- rin tarixi baxımından maraq doğurur. Ġslamaqədərki qaynaqlarda oykumenlər haqqında təsəvvür qədimə getdikcə bəsit bilgilərlə müĢayiət olunur. Hər bir yazılı qaynaq yazarın bu sahədəki bilik səviyəsinə uyğun bəlgələr verir , adətən , müəllif öz yurduna yaxın əraziləri daha dəqiq, qonĢu bölgələri yarımgerçək, uzaq ölkələrisə əldə etdiyi doğru və ya fantastik bəlgələr əsasında təsvir edir. Ona görə də 2 Яцунский, 1955; ИОИИЕ, 1970; Дитмар, 1980; Райт, 1988. Oykumen 8 tarixi-coğrafi qaynaqlardan istifadə edərkən qaynaq müəllifinin imkan dairəsini nəzərə almaq lazım gəlir. Antik müəlliflərdə oykumenlər haq- qında biliklər durulaĢdıqca informasiya gerçəkliyi artır. Bu baxımdan, m.ö. I minilin yunan-latın qaynaqlarına nisbətən, III-I minillərə aid əra- zicə daha yaxın olan sumer, akad, miladdan sonra hay, gürcü, ərəb, fars yazıları Azərbaycanın tarixi coğrafiyası üçün daha gerçək məlumat verir. Strabon özünün «Coğrafiya» kitabında Homerin coğrafi görüĢlərini geniĢ Ģərh edəndən sonra yazır ki, ilk xəritəni m.ö. VII-VI əsrdə filosof Anaksimandr çəkmiĢdir, ilk coğrafiya kitabını isə tarixçi-səyyah Hekatey yazmıĢdır. 3 Əgər m.ö.VIII-II əsrlərdə Hesiod, Hekatey, Herodot, Demok- rit, Eratosfen və baĢqa yazarların oykumenlər haqqında təsəvvürlərini m.s. II əsrdə Klavdi Ptolemeyin xəritəsi ilə müqayisə etsək, minil ərzində antik dövr müəlliflərinin oykumen haqqında biliklərinin nə qədər zəngin- ləĢdiyini aydın görmək olar. 4 Ġstəxri ( 950 ) ilə Ġdrisinin ( 1154 ) xəritələri arasındakı fərq də ərəb coğrafi biliyinin inkiĢafını əks etdirir. 5 Ġbn Havqəlin (X əsr) Azərbaycan, Ərməniyə, Aran və Xəzərə aid aĢağıdakı xəritələrində qədim yolların keçdiyi məntəqə və toponimlər ol- duqca gərəkli bəlgələrdir. Burada Kür-Araz çaylarının qovuĢması və ayrı- ayrılıqda Xəzərə tökülməsi əks olunmuĢdur. Dairəvi xəritədə «Azərbay- can» ölkəadı Dərbənddən baĢlanıb Kürü, Arazı keçir, Muğanın üstündən güneyə uzanır, o biri xəritədə isə bu ad Arazın sağında verilir: 3 Страбон, I. I. 11. 4 Дитмар, 1980, 38-39, 44-45, 71 və 97-ci səhifələrdəki xəritələr. 5 Атлас Азербайджанской ССР. Б.- М. 1963, 202-203. Yüklə 3,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|