«Doqquz Bitik» sırası

 
48 
Buradan  geri  qayıdan  Sarqon  Mananın  UiĢdiĢ  bölgəsinə  qayıdır. 
UauĢ/UuĢi  (Səhənd)  dağının  ətəyində  yerləĢən  bu  Urmu  yaxası  bölgəni 
urartular
 
zəbt
 
etmiĢdi.Burada asur-urartu döyüĢü Sarqonun qələbəsilə
 
baĢa 
çatır, urartular quzeyə qaçır, asurlar onları
 
«yaĢmalı» Zimur
 
dağına
 
qədər
 
6
 
ağac (béru)
 
təqib
 
edirlər.
 
Marağa ilə
 
Azər Ģəhəri arası ərazini əhatə edən 
UiĢdiĢdən qalxıb, Zaranda bölgəsindəki aĢırımda
 
yerləĢən
 
UĢkaya (Uski) 
qalasına
 
gələn Sarqon kiparis (sərv) ağaclı Mallau dağından atçılığı və
  
ilxı-
ları ilə məĢhur olan və urartuların «Manalılır ölkəsi» dediyi Subi bölgə-
sinə
 
enib,  indiki  Ġlxıçı  kəndindən  quzeydə  yerləĢən
 
115
 
kəndi dağıdaraq
 
yandırır.
112
 Sanqibut
 
sınırında
 
UĢkaya
 
ilə
 
Tarmakis
 
(Təbriz)
 
arasında
 
Rusa-
nın
 
«ilxı  evi»  AniaĢtani
 
və
 
ətrafdakı
 
17
 
yaĢayıĢ
 
məskənini
 
dağıdıb,
 
taxıl
 
zəmilərini
 
yandırır və buradan Sanqibut ölkəsinin Bari bölgəsinə keçir. 
Asur  yazısı  dəli  (dalay)  boylarının  ölkəsində  möhkəm  tikili  Tarui 
və Tarmakis Ģəhərləri ilə bərabər 30 ətraf yaĢayıĢ
 
məskənlərinin
 
də
 
yerlə
 
yeksan
 
edildiyini
 
qeyd
 
edir.
 
Asur
 
ordusunun
 
yaxınlaĢdığını
 
görən
 
əhali
 
Ulxu
 
Ģəhərini
 
və Kişpal dağında Urartu çarı Sardurun ordugahı anlamında yerli 
zəngilərin  «Sardur-Orda» adlandırdığı Sardurixurda  gözətçi qalasını tərk
 
edib dağlara qaçır.
113
 
Urartu çarları buralarda
 
çoxlu kanallar çəkib suvar-
ma  Ģəbəkələri  qurmuĢdu,  burada  meyvə  və  gül-çiçək  bağları,
 
sürülər
 
və
 
ilxılar üçün gözəl örüĢlər vardı, bostançılıq və taxılçılıq inkiĢaf etmiĢdi. 
Asurlar bütün arx
 
və
 
kanalları dağıdıb,
 
təsərrüfatı viran edir,
 
Sardurixurda 
adlı qarnizon qalasını və ətrafdakı 57 yaĢayıĢ məskənini dağıdırlar.  
Asur
 
bəlgələrindən
 
bəlli olur ki,
 
Urmu
 
gölündən
 
xeyli
 
güneydə
 
zəngi 
boyları  yaĢadığı kimi, Urmunun quzeyi ilə Araz arasındakı torpaqlar da 
zəngi  (sanqi)  boylarının  yurdu  idi.  Onlardan  güneydə  Təbriz  bölgəsi  də 
                                                                                                                        
sonralar
 
Arazdan
 
yuxarı
 
bölgələrdə
 
təkrar olunur. Digər
 
toponimlərin
 
sonundakı
 
asur
 
di-
linə
 
aid
 
adlıq
 
hal
 
Ģəkilçisini
 
atanda
 
türkcə
 
onların
 
obaları
 
olan,
 
obalı
 
anlamında «oba
 
var» 
(Ubabar), sığıncaq, barınmaq yeri anlamında «barınaq» (Barunak), «daĢ damı» (TaĢtami), 
suyu qurumuĢ göl/su anlamında «quru sub» (Qurusup) deyimlərini əks etdirdiyi görünür 
və Zikertu ölkəsinin yerində indi də Quru-göl və bir neçə Quru-çay adları vardır.
 
Bugün 
azər türklərindəki Midhət adına oxĢayan ölkə baĢçısının Mitatti adı da diqqəti çəkir.  
112
 Sarqonun Zikertudan sonrakı marĢrutunu N. Adontz, Y.A.  Manandyan,  Y.B.Yusifov 
Urmu gölünün doğu və quzey yaxalarından deyil, güney və batı yaxalarından keçdiyini 
qeyd etmiĢlər, lakin vaxtilə Türo-Danjen və Lemann-Qaupt tərəfindən irəli sürülən batı 
və quzey yolunu sonrakı tədqiqatçıların çoxu qəbul etmiĢdir (Арутюнян, 1970, 299). 
113
 Yamacında Sardurixurda qalası tikilən, ətəyində Ulxu Ģəhəri salınan KiĢpal dağı indiki 
Ġridağ aĢırımından quzey-doğuda olan Kisbe dağı (ﻪﺒﺴﮐ ﻩﻮﮐ) ola bilər. Bu dağın yerləĢdi-
yi  Sanqibut  bölgəsi  zəngi  boylarının  yurdu  idi.  Təbriz-Əhər  arasında  indi  də  Zəngibar 
kəndi vardır. 

---

 
49 
dəli boylarının
 
məskəni
 
olmuĢdur. Sarqon yolboyu müxtəlif yerlərdə subi,
 
suvbi,  sumbi
 
Ģəklində
 
dialekt
 
fərqlərilə
 
deyilən
 
və
 
subar
 
adında
 
olduğu 
kimi,
 
«su
 
adamı»
 
anlamı
 
daĢıyan
 
boyların
 
Sumbu
 
(Suvbi)
 
və
 
Subi adlanan 
bölgələrini  keçir.  Göründüyü  kimi,  zəngi  boyları  kimi,  suvbi  boyları  da 
Mananın bir-birindən uzaq olan sınır bölgələrində yaĢayırdı. 
Asur  ordusuna  müqavimət  göstərə  bilməyən  urartu  qoĢunu  Qotur 
aĢırımından
 
Urartunun
 
iç
 
bölgələrinə  çəkilir.  Onları  təqib  edən  Sarqon
 
Sanqibut
 
ölkəsində
 
Artsabia dağının  yamaclarında və ətəklərində 21 möh-
kəm tikilisi olan yaĢayıĢ məskənini dağıdır. Mətndə bunlardan bəzisinin 
adı pozulmuĢdur.
114
 Ancaq burada adı keçən Araz, Armun, Eli-yad və iki 
yuxarı və aşağı Kundur toponimləri türk onomastikası
 
baxımından
 
diqqəti 
çəkir. Asurlar Van gölünə tərəf gedərkən Armarili bölgəsində də üçüncü 
bir Kundur
 
(Xundur) adlı Ģəhəri keçməli olurlar. Bugün Təbrizdən güney
 
və quzey
 
tərəfdə Kündur və Kundurı yeradları vardır.  
Sarqon  urartu
 
boylarının
 
yaĢadığı
 
Van
 
gölünün  yaxalarına  keçmək 
üçün Sanqibutda
 
hazırlıq tədbirləri görür. Artsabia dağı ilə Ġrtia dağı (müa-
sir Ġridağ) arasındakı məsafənin 12 ağac olduğunu qeyd edən qaynaq asur 
qoĢununun bu dağ ətəyində düĢərgə saldığını vurğulayır. Sarqonun Ġri-
dağdan sonrakı marĢrutu indiki MaĢudağın quzeyindən keçən Mərənd-
Xoy-Susuzdağ yolu idi.
115
 
Bu  yolla  irəliləyən  Sarqon  urartuların  Armarili  bölgəsinə  girərək 
Ubianda  dağı  ətəklərində  yerləĢən  30  yaĢayıĢ  məskənini  və  7  möhkəm 
Ģəhər-qalanı dağıdır.
116
 
Buradan
 
Urartu çarlarının atayurdu Arbu
 
və Riyar 
kəndlərinə sürətlə hücum edib 7 ətraf kəndlə birlikdə onları  yerlə  yeksan 
edir.  Uizuku  dağının  aĢırımından  keçib,  Van  gölünün  güney  yaxasında 
Ayadu  bölgəsinə
 
girir,
 
Artsidu  və
 
Maxunnia
 
dağlarının hündür  yamacla-
rında olan ArqiĢtiuna və Kallania qalalarını, ətrafdakı 87 yaĢayıĢ
 
məskə-
nini
 
və
 
bağ-bağatı, göl boyu salınmıĢ 30 Ģəhər və kəndi
 
dağıdır.
117
 
 
Bu ye-
                                                 
114
  АВИИУ,  №49  (233):    Xurnuku,  Xardania,  Qizuarzu,  ġaĢzissa,  Yuxarı  Xundurna, 
AĢağı Xundurna,
 
Uadnaunza,
 
Arazu,
 
ġadiĢtsinia, El[……]nak, Tsittuarzu, Zirma,
 
Surzi, 
Eliyadinia, Daq [……], Tsurzialdiu, Armuna, KinaĢtania.  
115
 Bəzi müəlliflər Sarqonun Van gölünün güneyindən deyil, quzeyindən keçdiyini yazır. 
N.  V.  Harutyunyan
 
isə
 
doğru
 
olaraq,  Sarqonun  müasir  Xoy-Qotur-KazımpaĢa-Erçek-
Bitlis-Pərvəri-Amadia-Rəvandüz
 
yönündə
 
hərəkət
 
etdiyini yazır
 
(Арутюнян,
 
1970,
 
310). 
116
 АВИИУ, №49 (269): Bubuzi, Xundur, Ayale, TsiniĢpala,
 
Tsiniunak, Arna və ġarni. 
117
 АВИИУ, №49
 
(280): Anzalia,
 
Kuayani,
 
Kallania,
 
Bitay,
 
Aluarza,
 
Kiuna,
 
Alli,
 
Arzuqu, 
ġikkanu,
 
Ardiunak,
 
Dayazuna,
 
Qeta,
 
Baniu, Birxiluza,
 
Dezizu,
 
Dilizia,
 
Abaindi,
 
Duain, 

---