«Doqquz Bitik» sırası

 
55 
Uruzun  (Oroyz)  baĢçılığı  ilə  alban  boylarının  birləĢmiĢ  qüvvələri  iĢtirak 
edirdi.  Plutarx  və  Dion  Kassi  isə  bu  döyüĢdə  yalnız  alban  boylarının 
Kürü keçib Pompeyə hücum etdiyini və məğlub olub geri qayıtdığını ya-
zırlar. 
ArtaĢatdan Qoqar bölgəsindəki Axıskaya yaxın Kür çayına qədər 
Pompeyin  ƏĢtərək,  Ağbaba,  ġörəyel  (Siraq-el),
 
Pəmbək  bölgələrindən 
keçdiyi yolu Pevtinqer xəritəsi üzrə izləyən Y. A. Manandyan xəritədə bu 
yol üzərindəki məntəqələri müasir adları ilə müqayisədə belə verir:
126
 
Stranguriya  - AĢtarak,    
Apulum - Abul dağı, 
Condeso  - Kondaxsaz,    
Ganlita - Qanlıca, 
Paqas - Toporavan gölü,   
Caspiae - Xospiya (Kaspi), 
Ad Metcurium - Asqura yaxınlığında keçid
 
Bu
 
adlar üzərində geniĢ dayanmağa imkan olmasa da, bəziləri haq-
qında bir-iki söz deməyə ehtiyac vardır. Belə ki, AĢtarak/ƏĢtərək adının 
o çağlarda *as-tarañur forması və bunun  yabançı tələffüzdə  (a)strangur 
deyimi  ilə  rum  xəritəsinə  Strangur(iya)  Ģəklində  düĢməsi  mümkündür. 
Belə düĢünmək olar ki, bu toponim  Urartu çağında  yaranmıĢdır, çünki 
urartular
 
AĢtarak
 
bölgəsinə düĢmən az/as boyunun ölkəsi kimi girdiklərini 
qeyd  etmiĢlər.  Toponimin  ikinci  hissəsi  qədim  turk  dilində  «dağıtmaq» 
anlamlı tara- feili ilə iĢəndiyi üçün bütöv toponim «as dağılan» yer məna-
sını verir.
127
  
AĢtarakdan sonra Kasax çayının yuxarı axarının solunda verilən Kon-
deso məntəqəsi buradakı türk toponimi Kondaxsaz ilə eyniləĢdirilmiĢdir. 
Bu  da  mümkün  haldır,  lakin  bu  yerlərin  toponimikasını  dərindən  tədqiq 
edən Aslan Bayramov Qundaqsaz kəndini Kasax çayının solunda deyil, 
sağında Ələyəz rayonu ərazisində verir.
128
 
Xəritədəki məntəqə Qundaqsaz 
adına bənzəsə də, türk ellərində daha yayğın Gündüz toponimini xatırladır. 
1590-cı  il  sənədində  qeyd  olunan  yaxın  bölgədəki  Qundaq  yaylası
 
da 
Qondas
 
ilə
 
müqayisə
 
oluna  bilər.
129
 
  Bu
 
baxımdan,
 
Y.  A.  Manandyanın
 
müqayisəsi o
 
qədər də inandırıcı deyil. Alimin xəritədəki Qanlita məntə-
qəsinin
 
indiki
 
Qanlıca
 
olduğunu
 
deməsi isə
 
Ģübhəsiz bir
 
gerçəklikdir,
 
çünki 
bu adı
 
rumlar
 
yalnız
 
qanlita
 
formasında
 
tələffüz edib, elə də yaza bilərdi-
lər,  ayrı  variant  mümkün  deyil.  Kümrünün  yaxınlığında  olan  Qanlıca 
                                                 
126
 
Манандян, 1939, 75. 
127
 Müqayisə et:  anuñ süsin taradı «onun qoĢununu dağıtdı» (ДТС, 536). 
128
 Байрамов, 1996, 166. 
129
 EAMTĠL, 221. 

---

 
56 
Pompeyin həm Ġber, həm də Alban ölkəsinə getdiyi  yolun üzərindədir. 
Paqas  məntəqəsinə  yaxın  1903-cü  il  xəritəsində  Taparavan  gölü  və  Poqi 
kəndi
 
vardır.
 
Pevtinqer  xəritəsindəki  Apulum  dağadı  orada  türkcə  olan 
iki Böyük və Kiçik Abul dağının adını əks etdirir.
 
Y.
 
A.
 
Manandyanın ver-
diyi Kaspi,  Metkuri məntəqə  adları  da türkmənĢəlidir. Asqur  yaxınlığında 
Kür  üzərindən  keçid  yerinin  xəritədə  «Kür  qırağı»  anlamını  verən  Ad 
Metkurium adlanması təbiidir,
 
çünki iber boyları (gürcülər) türk hidronimi 
olan  Kür  çayına  Mtkvari  (mt-kuari)  deyir  və  rumlar  bu  deyimi  xəritədə 
vermiĢlər. 
Qədim  Azərbaycanın  türk  sakinlərinin  adı  olan  «kaspi»  etnonimi 
ayrı-ayrı
 
bölgələrə
 
yayılan bu protoazər
 
boylarının azər/xəzər
 
adının
 
baĢqa 
bir türk dialektində formalaĢmıĢ variantıdır.
130
 
Qədim Azərbaycanda kas-
pi boylarının əsas yayılma sahəsi Xəzər yaxaları olsa da, onların Kürün 
yuxarı axarlarında bir neçə bölgədə  görünməsi də təbiidir. Ġber üzərinə 
yürüĢündə Pompey iki ayrı-ayrı Kaspi məntəqəsindən keçməli olur.
131
 
 
Pompeyin yolunda birinci Kaspi haqqında Dion Kassinin məluma-
tından  fövqəladə  uğurla  bəhrələnən  Y.  A.  Manandyan  mətndəki  ’Ασπί 
adını yeni Xospi (Kaspi) toponimi ilə eyni saymıĢ, əvvəlki tədqiqatçılar-
dan fərqli olaraq, Dion Kassinin dediyi kimi, rum legionunun hər iki qıĢı 
məhz Kür qırağı olan bu bölgədə qıĢladığını düzgün müəyyənləĢdirə bil-
miĢdir.
132
  Yalnız  Dionun  mətnində  adın  yanlıĢ  yazıldığını  güman  edən 
alim
 
onun Kaspi
 
Ģəklində
 
yazılmalı olduğunu qeyd etmiĢdir ki, buna lü-
zum yox
 
idi, çünki qədim yunan yazısında apostroflu həmin ad elə Haspi~ 
Xaspi Ģəklində oxunur. Həm də nəzərə alınmalıdır ki, protoazər dialektlə-
rində
 
azər  /  xəzər
 
deyimi  fərqləndiyi  kimi,  kaspi  etnoniminin  də  aspi
 
/ 
haspi
 
/
 
xaspi variantları vardır. 
Beləliklə, Pompey ArtaĢatdan çıxıb, qədim türk hidronimi kimi o 
çağın  xəritələrinə  düĢən  Kasax  çayının  qırağındakı  qədim  as  boyunun 
                                                 
130
 Azər xalqı, 17. 
131
 Kaspi boyndan bəzi uruqların  Avropaya gedib çıxmasını da görmək olur. Ölkəsin-
dən  sürgün  edilən  Ovidiy  yazdığı  əsərində  yerlilərdən  eĢitdiyi  bir  rəvayəti  təkrar  edərək 
deyir ki, keçmiĢdə Dunay çayının deltasında kaspi boyundan olan Egis möhkəm bir qala 
tikdirmiĢ və ona öz adını vermiĢdir (Подосинов, 1985, 122).  
132
  «Ġndiyə  qədər  tarixi-coğrafi  tədqiqatlarda  izah  edilməyən  bu  formanın  Pevtinqer 
xəritəsində  Caspiae  ilə  müqayisəsi  Pompeyin  legionla  66/65  və  65/64-cü  illərin  qıĢını 
Qoqaren  vilayətinin  Kürqırağı  bölgəsində  qıĢladığını  kifayət  qədər  aydın  təyin  edir» 
(Манандян, 1939, 74). 

---