«Doqquz Bitik» sırası

 
66 
qut
 
sözü durur; regiona gələn irandilli
 
boylar onu alıb
 
Xoda Ģəklinə salmıĢ 
və bu bumeranq teonim yenidən azər dilinə Xuda formasında qayıtmıĢdır. 
Görünür
, 
m.ö. II-I minildə
 
as-german və ya saqa-german əlaqələri çağında 
bu iyəadı
 
german boylarının
 
dilinə Qod,
 
Qut teonimi kimi
 
keçmiĢdir
, 
lakin 
daha qədim çağlarda
 
Ön
 
Asiya izoqlosu qut hat dilində iĢlənmiĢ
,
 bura gə-
lən
 
hetlərin
 
ritual  məzmunlu  yazısında  «ruh»
 
mənalı  hat  sözü  kimi  qeyd 
olunmuĢdur. Qədim dillər üzrə tanınmıĢ alim Vyaç.Vs. Ġvanov həmin het 
qaynağındakı kut sözünü türk-hat paraleli kimi qeyd etsə də, bu dillər ara-
sındakı əlaqəni Ģərh etməkdə məlum çətinliklə qarĢılaĢmıĢdır, çünki Altay 
nəzəriyəsinə görə, 4-5 minil zaman və bir-birindən uzaq (Anadolu-Altay) 
böyük məkan fərqi fantastik görünür. Lakin zaman-məkan ölçülərinə sığ-
mayan  bu  fakt  izah  olunmalı  idi.  Ona  görə  də,  alim  Anadoludan  «ruh» 
anlamlı kut sözünü Altaya aparan etnosun türk deyil, hər hansı bir  «ölü 
dil» (?) olduğunu yazmaqla vəziyətdən çıxmağa cəhd etmiĢdir.
6
 Halbuki, 
Urmu teoriyası baxımından bu fakt çox doğaldır.
 
 
Hat dilində kut «ruh»
, 
li-kut
, 
li-kuddu «onun ruhu
, 
onun canı» deyim-
lərində  təkrar  olunan  bu  söz  bəzi  sami  dillərinə  də  keçmiĢdir.  Uqaritdə 
tapılan  samicə  bir  yazıda  `Anat  tanrının  ləqəbi  «qutsal»  anlamlı  KudĢu 
sözü  ilə  bildirilmiĢdir.  Bibliyada  «və  heç  bir  yabançı  qutsal  paydan  ye-
məyəcək» deyimi qədim yəhudi dilində «qutsal aĢ, qutsal pay» anlamlı qō-
deĢ sözü ilə verilmiĢdir. Elam-kassi Gidar tanrıadı kökündə qud/gid sözü 
görünür, lakin bu qədim türk gedar boyadında olan «möhkəm»,
 
«qüvvət-
li» anlamı olan ked/ged sözü ilə əlaqəli ola bilər, kassi Xudxa tanrıadı isə 
qud sözünü əks etdirir.
 7
 
Bölgəsəl sözlərin xarakterik cəhətlərindən biri də budur ki, bəzi kul-
tur terminləri bir dildən baĢqa dilə keçib bu dildə yeni məna çaları qazanır, 
bu dilin səslərinə uyğun olaraq fonetik cildini dəyiĢir və müəyyən dövrdən
 
sonra
 
yenidən
 
əvvəlki  dilə
 
yeni  görkəmdə  qayıdır.
 
Belə  bumeranq  sözlər 
azər
 
dilində  istənilən  qədər  vardır.  Məsələn
, 
vaxtilə  türk  dillərindən  baĢqa 
dillərə,
 
özəlliklə sami,
 
slavyan və iran dillərinə
 
və
 
bu dillər vasitəsilə Av-
ropa dillərinə keçən köĢk, yoğurt,  ardel, bitik, azıq,  yarlıq, tamqa, tavar
, 
kömrük, dilmanc kimi minlərlə sözlərdən bəziləri yenidən azər dilinə ki-
osk, artel, kitab, azuqə sözləri kimi baĢqa görkəmdə qayıtmıĢdır.  
                                                 
6
 ДА, 44). 
7
 ИДВ,1988,  265;  Bibliya.  Levit,  22.10;  ХПИДВ,  1980,  I,  254;  Qud  teonimi  haqqında 
Cəlal Bəydili gərəkli məqalə yazmıĢdır (Мяммядов, 1988). 

---

 
67 
Bölgəsəl  sözləri  seçərkən  sistem  təĢkil  etməyən  təsadüfi  tək-tük 
sözlərdən yayınmaq lazım gəlir. Bir neçə qarĢılığı olmayan belə sözləri 
imkan  daxilində  etimoloji  baxıĢdan  keçirmək  vacibdir.  Məsələn,  bəzi 
antik  qaynaqlar  Qabala  yeradını  Azərbaycanda  və  Aralıqdənizi  yaxası 
Uqaritdə qeyd edir. Doğrudur
, 
m.ö. II minilin ortalarında Uqaritin Ġkiçay-
arası ilə əlaqəsi nəticəsində
 
xeyli onomastik paralel ortaya çıxmıĢdır
, 
lakin 
Uqaritdəki
 
Qabala
 
yerli
 
sami boylarının
 
dilində
 
Qibla
 
(Cibla) olub
, 
yunan-
latın dilində
 
Qabala formasını almıĢdır. Ona
 
görə də,
 
Alban
 
elinin
 
Qabala 
(Qəbələ) Ģəhəri adına bənzəyən həmin sami sözü təsadüfi oxĢarlıqdır.  
Əhalisi sami, het, hurri, Krit mənĢəli gəlmələr və baĢqa etnoslardan 
ibarət olan Uqarit monoetnik ölkə
 
deyildi
 
və
 
arxeoloji kulturunun müəyyən 
qatı Ġkiçayarsının yuxarı
 
Arpaçı kulturu
 
ilə
 
eyniyət təĢkil edirdi.
8
 
Bu baxım-
dan, Uqarit qaynaqlarında (m.ö. XIV-XIII) qeyd  olunan onomastik sözlər 
diqqəti çəkir, çünki bunların içində prototürk sözlərinə bənzəyən xeyli ad-
lar  vardır:  KaraĢu,  Karatu  toponimləri,  sonralar  Κασιος  /Casius  (yunan, 
latın) kimi verilən Xazi yeradı, hurri Ģəxsadı kimi verilən bn kzn [Bin-Ka-
zan], mitan və qaĢqay qızları haqqındakı bəlgələr, Urmiya və Taniya ki-
mi ər-arvad adı, Barisanu (oğlu) Yadlin, Mulzu (oğlu) ġadeyan, ġad (oğlu) 
Aqap-TeĢub, Uzzin, Qaban, YatarĢu adları və
 
Tamirtan kimi qul adı ayrıca 
tədqiq olunası bölgəsəl sözlərdir. Bir ailədaxili mülkə aid Uqarit sənədində 
Aqay, Burakan, Tutu kimi türk adları çəkilir. 
Bəzən
, 
müqayisə  olunan  bölgəsəl  sözün  (adın)  baĢqa  dildə  verilən 
tərcüməsi  çox  gərəkli  olur.
9
 
Məsələn,  mifik  qəhrəmana  çevrilmiĢ  sumer 
çarı BilqameĢ adının epiteti «hər Ģeyi görən, bilən» anlamında verilir ki, 
bu da həmin adda bilgə və meĢ sözlərini ayırmağa imkan yaradır. Həmin 
sözlər isə
 
AlpamıĢ,
 
ElalmıĢ,
 
Bilgə-xaqan
 
kimi türk alpları
 
və xaqanı adında 
geniĢ iĢlənir.
 
Adın ilk bilgə
 
sözü türk toplumunda
 
ən Ģərəfli titul
 
sayılmıĢ
, 
bəzi
 
xaqanlar
 
hakimiyətə
 
gələndən
 
sonra bu titulu  daĢımıĢlar
. 
Eyni durumu 
BilqameĢ də yaĢamıĢdır, ona bu adı taxta çıxandan sonra
 
vermiĢlər.
 
Adın
 
ikinci
 
hissəsini
 
qutların
 
elbəyi
 
ElulumeĢ
 
adında da görmək olur. Sumer
 
və
 
hurri
 
dilində 
D
Bil.ga.meĢ,  het  dilində 
D
GIġ.GIM.MEġ
, 
akad  dilində 
D
GiĢ 
                                                 
8
 (Шифман, 1982,
 
114,
 
125);  
9
 Tutaq ki, Musasir bölgəsinin adı «ilan çıxan» Ģəklində izah olunur, bu halda həmin 
bölgədə  Ġlanlı,  Ġlandağ  kimi  toponimlərin  əskidən  iĢləndiyini  düĢünmək  olar.
 
Yaxud, 
Kərkük Ģəhərinin əski adı mixi yazıda Arrapxe və
 
Arapha Ģəklində oxunur. Asurlar bu 
Ģəhəri  asurca
 
«tanrılar
 
Ģəhəri»
 
anlamında
 
Al-Ġlani
 
Ģəklində
 
də  verirlər
. 
Bu  halda,
 
*Ar-
Apha
 
adında «ər apa» modeli görünür ki, bu da asur variantına yaxın anlam daĢıyır. 

---