«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 3,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
68 GilgameĢ Ģəklində yazılan bu adın ilkin Ģəklini Bilqamıs kimi bərpa et- mək olur. 10 Elamda m.ö. XXIV əsrdə Baraxsi çarı da AbalqamaĢ (Balqa- maĢ) titulu daĢıyırdı. Bölgəsəl sözlərin hansı dildə yaranması sözün qramatik quruluĢu və morfemlərin sıralanmasında aydın görünür. Barınaq yeri, yaĢayıĢ məs- kəni azər dilində «-ər, -gə» Ģəkilçilərinin «tüĢ-» feilinə, sumer dilində isə «aĢağı tərəf, oturmaq» anlamlı tuĢ sözünün «yer» anlamlı ki sözünə qoĢu- lması ilə yaranır: «düĢərgə» - tüĢ-ər-gə (türk dilində), ki-tuĢ (sumer dilində) Mixi yazının düzgün oxunuĢu da əsas Ģərtdir. Belə ki, m.ö. III mi- nilə aid Ebla qaynağında Ġdakul kultu ilə bağlı yazıda Bi-ir-2 ki ifadəsini heç bir məna verməyən «bir ikinci kəz» Ģəklində oxuyurlar , halbuki mixi yazı qanununa görə fonetik oxunuĢu tamamlayan ki-dən qabaq 2 sayı yazılıb və bu ifadə yalnız türk dillərində geniĢ yayılmıĢ qeyri-müəyyən say bildirən «bir-iki» deyimi Ģəklində oxuna bilir. 11 Buradakı Ġdakul kult adı da diqqəti çəkir, çünki sumer yazısında UDUG iĢarəsi «yaxĢı» anlamını bildirirsə, qədim türk dili ıduq sözündə «müqəddəs, qütsal» anlamını saxlamıĢdır, türk dilində «yaxĢı» anlamı edgü sözü ilə, «sahib», «yiyə» anlamı idə // idi sözü ilə bildirilir. Prototürk boylarının batı yöndə miqrasiyası ola bilsin ki, Uqarit, Ebla bölgələrindən çox uzağa gedir. Görünür, uzağa getdikcə onların yalnız niĢanələri qalmıĢ, özləri isə yerli xalqların içində ərimiĢlər. Bu ba- xımdan, olsun ki, Cəbəllütariq boğazı bölgəsində indiki Tenjer (Tanjer) Ģə- hərinin əvvəlki Tenqiz adı belə miqrasiyanın bəlgəsi kimi qalmıĢdır. Ten- qiz adı sonralar latın (z~r) və ərəb (q~j) dillərinə uyğun Tenqer > Tenjer Ģəklini almıĢdır. Plutarx yazır ki , liviyalıların dediyinə görə Antey həmin Tenqis Ģəhərində dəfn olunub. 12 Bölgəsəl izoqloslar ayrı-ayrı Ģəkilçiləri də əhatə edir. Dildə bume- ranq sözlər olduğu kimi, baĢqa dillərə keçən Ģəkilçilərin müəyyən dövrdə geri qayıtması halları olur. QonĢu dillərdə paralel Ģəkilçilər uzun müddətli kontakt nəticəsində ortaya çıxır. Bu durum coğrafi adlarda iĢtirak edən -lu , -ar , -aq , -uq , -an , -qan , -van , -Ģen , -bi , -bat, -(a)bad kimi bir çox Ģəkilçilərdə 10 Bu sumer adının GilqamıĢ deyil, Bilqamıs olması haqqında bax: Celilov, 1985. 11 Эбла, 285; 12 Плутарх, «Серторий», IX; Əlbəttə, bu Ģəhər adı təsadüfi oxĢarlıq da ola bilər. BaĢqa bir Deniz adlı qala Rodop bölgəsində qeyd olunmuĢdur (Прокопий Кесарийский, 267). 69 özünü göstərir ki, belə bumeranq və paralel faktları bölgəsəl toponimlərin Ģərhində diqqətə almaq gərəkir. 13 Türk dilinin Ön Asiya dilləri ilə əlaqəsi sonrakı ayrıca bitikdə geniĢ veriləcəkdir; sumer, elam, kassi, akad-asur, hurri, urartu olü dilləri ilə yanaĢı, bölgədəki hay-erməni , iran və qafqaz dilləri ilə müqayisələr aparılacaqdır . Burada yalnız coğrafi adların yaran- masında iĢtirak edən bəzi qlossalar, topoformantlar nəzərdən keçirilir. Belə ortaq elementlər çox qədimdən türk dialektləri və baĢqa dillərdə iĢləndiyi üçün hər söz və Ģəkilçinin xeyli fonetik variantları yaranmıĢdır. Bəzi sözlərin (*oq «qəbilə» > -oq/-uk/-aq/-k; *bud «boy» > -but) ĢəkilçiləĢ- miĢ , bəzi sözlə Ģəkilçinin (-da + eĢ = -daĢ) və iki Ģəkilçinin (-la + -ar = -lar) birləĢmiĢ variantı da yaranmıĢdır ki, bunları əks etdirən misalların sayını xeyli artırmaq olar. 14 Çox da dərinə getmədən, ilk baxıĢda aydın seçilən, lakin ayrı-ayrı inkiĢaf yolu keçmiĢ Ön Asiya coğrafi terminlərin yozumu- na öncə ev, oba, ordu, vətən, vəng, abad, bad, bud, Ģen kimi sözlərdən baĢlayaq. 13 Belə ki, indi topluluq bildirən (-lu, -la, -ul; -ar, -ur, -qur; -uk , -ak, -ku, -ka, -ki; -an, -qan, -un, -qun, -na; -at, -ut, -da, -te, tu; -aĢ, -uĢ) Ģəkilçilərlə yaranmıĢ KeĢiĢli, Ustaclu, KeĢlə, Yayla; Suvar, Samur, AlaĢar, Bığır; Azıx, Qazax, Axıska, Zalxa, Kələki; Alpan, Turan, Qafan, Kumbosqan (Özbək eli), Beyləqan, Qarkın, Bozalqan(lı), Quturğan, Qarxun; Qa- bartı, Qarxut, Corat, Saatlı (Sakat-lı); AvaĢ, ArıĢ, AlaĢa, AquĢa tipli toponimlər olduğu kimi, həmin Ģəkilçilər asur-urartu qaynaqlarında qeyd olunan qədim Azərbaycan topo- nimlərində də görünür: KiĢeĢlu, Esamul, Taurla, Atlila; Subar, Sibur, Sibar, TilaĢur, Ni- kur, Babarur, KiĢkidar, Simqur; Kinuk, Tunak, Kuqanaka, ġatiraraqa, Sukka, Zirziku, ġanaĢtiku, Armanqu, Kinqikanqi, Bit-Umarqi, Bit-Sanqi, Sanqi-but, Bit-Tassakki, ġik- rakki, Siqrakki; Parsan, ġaĢqan, Urimzan, UĢkakan, (Ebla arxivində: Appan, Daqilan, Barxan, Bisan, Bit-Kappan, MiĢlan), Barqun, Yatqun, Zinqun, Qinzin, Gilzan, Abitikna, Urena, Saksuknu, Bikni, ġalaxmanu, Kinixamanu, Harruna; Asat, Kuakinda, Arsita, Tu- taĢdi, Qingirde, Armed/Armaid, ġurqadi, Arakuttu, Bit-Matti, Bit-Zatti, Zakruti, UyiĢti, Alate, Birute, Bustu/Busutu, Parsintu, Kisirtu, Ġritu, Suritu, Ġzirtu; AraziaĢ, ErenziaĢ, ElenzaĢ, AranziaĢ/AranzeĢu, SaradauĢ, TukliaĢ/TupliaĢ, SassiaĢ, SiraĢ, SanaĢ, UĢtaĢĢa, MasirauĢ, KibaruĢ, KuĢianaĢ, UlmiĢ, ElaquĢ və sairə. 14 Bölgəsəl qlossaların təhlilində dilin belə inkiĢaf qanunları diqqətə alınmalıdır. Məsə- lən, «duvan» etnoniminə və «daĢ» sözünə qoĢulan «-dı» Ģəkilçisi ilə düzələn Duvannı, DaĢdı toponimində «-lı» Ģəkilçisinin nə üçün dəyiĢdiyini bilmək gərəkir. Əgər tədqiqatçı «l» samiti ilə baĢlanan Ģəkilçinin müəyyən samitlə bitən sözlərə qoĢulanda «l» səsinin «d», «t», «z», «n», «r» samitlərinə çevrilməsini, dildəki assimliyasiya qanununu bilməsə, attar, qızdar, onnar, narrar Ģəklində tələffüz olunan və çox vaxt yabançı dillərdə yazılan qaynaqlara da həmin Ģəkildə düĢən belə sözlərdə «-lar» Ģəkilçisini görə bilmir. Türk fo- netikası isə çoxçeĢidli qanunlarla zəngindir, türk morfonologiyasının baĢqa dillərə bənzəməyən qanunları vardır. Türk dilinin daxili qanunlarından xəbəri olmayan bir çox tarixçilər yabançı dildə yazılmıĢ tarixi qaynaqlarda türk sözlərini bu səbəbdən görmür. Yüklə 3,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|