«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 3,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
84 lamında iĢlənməsi və Skandinaviya xalqlarında alp sözünün qorxunc ruh anlamı daĢıması bir tərəfdən qədim türk-german əlaqələrini, digər tərəf- dən *alıb «bahadır» sözünün qədimdə döyüĢçü ərən və azman döyüĢçü ruhu anlamı daĢıdığını göstərir. Qədim qaynaqlarda Burra-Alban kassi Ģəxsa- dının, Diala çayı yaxasındakı müasir Xolvanın m.ö. XVI əsrdə Xalman, Alman (Alban) adlanması aydın göstərir ki, alban sözü Ön Asiyada qədim izoqlosdur. 51 Bu yöndə söhbəti oronimlər bölməsində davam etdircəyik. Beləliklə , Alban xoronimini türkmənĢəli hesab edən alimlərin fikri ilə razılaĢmamaq üçün heç bir əsas yoxdur. 52 Yuxarıdakı örnəklər göstərir ki, alban/alpan türk boyadı əsasında Alban ölkəadı yaranmıĢdır. Bəzi an- tik dövr yazarları kaspilərdən güneydə də alban boyunun yaĢadığını qeyd etmiĢdir. 53 Alban boylarının izinə Güney və Quzey Azərbaycanda miladdan ön- cəki minillikdə rast gəliriksə, artıq V-VII əsrlərdə onları Qazaxıstan və Orta Asiyada dulat boybirliyi tərkibində görürük. N. A. Aristov, V.V.Vost- rov, M. S. Mukanovun yazdığına görə V-VII əsrlərdə Yeddisu bölgəsində dulat boyları konfederasiyasına daxil olan albanlar sonralar geniĢ ərazilə- rə yayılıb qazax, qırğız, türkmən, kataqan, özbək boylarına qarıĢmıĢlar. 54 Azər və hay dillərinin fonetik inkiĢaf qanununa uyğun olaraq alban sözündə sonrakı dəyiĢmələri izləsək, azər dilində *alıb > alb > alp və alban > alvan, hay dilində isə alban > ağvan dəyiĢmələrinin baĢ verdiyini görərik. Alban boyunu qafqazdilli sayan bəzi yazarlar tarixi qaynaqların Alban elində versə də, alban boyundan fərqləndirdiyi udi/uti boyunun rus çarına göndərdiyi məktubdakı «biz ağvanlar, milliyətcə udilər» ifadəsin- dən yapıĢır. Albanlarla dindaĢ olan udilərin I Pyotra yazdığı məktubda özlərini «ağvan» (alban) kimi qələmə verməsi təbiidir, necə ki, bugün də bir udi 51 Balkan, 1954; Дьяконов, 1956, 126. 52 Özəlliklə, Dərələyəzdə Alpan dərəsi və fonetik cildini xeyli dəyiĢmiĢ Yelpin və Elpanos mikrotoponimlərinin bir bölgə daxilində varlığı göstərir ki, bunlar boyadını əks etdirir. Dərə, qala, oba, kənd, bölgə və ölkəyə Alpan adının verilməsi etnotoponim qay- dalarına uyğundur. Saqa boylarının usun (uysun) qoluna aid olan alban boyu Azərbay- canda qurulan Alban elində aparıcı mövqe tutmuĢ, bu səbəblə dövlətin və ölkənin adı Alban Eli kimi ortaya çıxmıĢdır. Ġslamöncəsi Orta Asiya və Qazaxıstanda isə alban boyları dulat boybirliyi tərkibində idi. 53 Акопян, 1987, 39. 54 Аристов, 1894; Востров-Муканов, 1968, 46-48. 85 Yaponiya imperatoruna eyni məzmunlu məktub yazsa, özünü tanıtmaq üçün «mən azərbaycanlı, milliyətcə (xristian) udiyəm» ifadəsini iĢlətməli olar. Q. Qeybullayev düzgün olaraq, Alban adının burada yaĢayan tayfala- rın ümumi toplu adı kimi də iĢləndiyini yazır. 55 Ona görə də, Alvan-Ağvan adlı toponimlər Alban adının fonetik variantı sayılır. S. Ataniyazov da al- van adlı türkmən boyundan danıĢarkən onu alban etnoniminin fonetik va- riantı sayır. 56 Hay dilində IX-XI əsrlərdə dilarxası l samiti dilarxası ğ [ł]səsinə keçmiĢdir. 57 Bu səbəbdən, Alban adının haydilli qaynaqlarda Ałvank ya- zılıb, Ağvank kimi oxunması imkan vermir ki, onu rus transkripsiyasında «Aluank» (Aluank) Ģəklində yazsınlar. Bu son formanı elmi ədəbiyata ötürənlər, sadəcə, tarixdə aluan adlı türk boyu olmadığı üçün Aluan adlı türk dövləti də ola bilməz amacı ilə sözün türk dili morfonoloji quruluĢunu azdırmaq istəyirlər. 58 Albanlarla bağlı MaĢtosun güya “alban əlifbası” yaratması məsələsi də bu tür caydırmalardan olub, son illərəcən elmi ədəbiyatda dolaĢırdı, elə ki ilkin qaynaqda söhbətin alban əlifbasından yox, ağ-xəzər əlifbasının qar- qar dilinə uyğunlaĢdırılmasından getməsini ortaya çıxardım, yalnız bundan sonra alban əlifbası yanıltması gündəmdən çıxdı. Bu açıqlama I Bitikdə yer aldığından burada təkrar etmirik. Ġslamdan sonra tədricən hay kilisə ədəbiyatı gələnəyinə alıĢan bəzi alban soyları hayların ağvan deyiminə də alıĢdı. Hayca ağvanits sözünün xristian albanlar (alvanlar) içində ağvanlı deyimi, ağvank sözünün ağvanlar deyimi kimi hibrid sözlər ortaya çıxdı və bəzi lokal bölgələrdə qoĢadilli mühitə xas olan durum yarandı. Bu durumu nəzərdə tutan Q. Qeybullayev yazır: «Rayonlarımızda, o cümlədən Dağlıq Qarabağ ərazisində albanlarla əlaqədar toponimlərin Alban deyil, Ağvan formasında saxlanması, ġəkidə 55 Гейбуллайев, 1990, 136. 56 Атаниязов, 1988, 20-21. 57 Капанцян, 1975, 402. 58 Müasir hay alimləri XIX əsrin sonuna kimi yazılarında iĢlətdikləri Ağvan deyimini gündəmdən çıxarıb, onu Aluan ilə əvəz etməklə xristianlığı atıb islamı qəbul etmiĢ bəzi ağvan soylarının birbaĢa alban türklərinin davamçıları olduğunu aydın əks etdirən baĢdaĢı yazılarındakı «uğvan/ağvan nəslindən» (Urud kəndi) kimi ifadələrin etnik bəlgə yükünü yox etməyə çalıĢırlar. Halbuki bugün də Qarabağ əhalisi içində Məlik-Aslanov, Məlik- Yeqanov kimi soyadları daĢıyan alban türkləri ortadadır. Yüklə 3,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|