«Doqquz Bitik» sırası

 
88 
lanıb
 
Araza  qədər  uzandığını  yazır.
62
 Yaqut  əl-Həməvi  də  əcəmi  (yerli) 
dilində Arran adlanan geniĢ vilayətin Gəncədən Beyləqana, Araza qədər 
ərazini  əhatə  etdiyini  qeyd  edir.
63
 Bu  bəlgələrin  hər  ikisində  Ağvan  və 
Aran xoronimi Alban adına sinonimdir, ona görə də, Albaniyanın Kürdən 
aĢağı əraziləri əhatə edib-etməməsi boĢuna dartıĢmadır. Qədim yazarla-
rın aran, alban,
 
alvan, ağvan dili deyimi altında ayrı-ayrı dillər deyil, türk 
dilinin  azər  dialektləri  anlamı  durur.  Ayrıca  mana,  mada,  atropat,  bayat, 
avĢar dilləri olmadığı kimi, ayrıca aran, alban və ağvan dilləri də yoxdur.   
Armeniya,  Hayastan.1920-ci
 
ilə
 
qədərki
 
tarixdən
 
yazanların
 
bu
 
iki 
xoronimi sinonim ad kimi iĢlətməsi böyük qəbahətdir. Çünki bunlar ayrı-
ayrı coğrafi anlam tutumu ilə müxtəlif çağlarda yaranmıĢ və deyilən tarixə 
qədər ayrı-ayrı bölgələrin adı kimi iĢlənmiĢdir. Hər iki ad etnotoponimdir, 
lakin biri qədim türk etnonimi olan ərmən boyadı ilə, o birisi isə hindav-
ropa
 
dilli
 
boylardan
 
olan
 
hayların
 
adı
 
ilə
 
bağlı ortaya çıxmıĢdır.  
 Erimen adını Urartu çarlarından biri, daha doğrusu, III Rusanın atası 
daĢıyır. Urartuca 
Ġ
Rusa 
Ġ
Erimenaxi yazılıĢını «erməni Rusa» kimi oxumuĢ 
Ġ.
 
Ġ.
 
MeĢĢaninovla  razılaĢmayan  Ġ.  M.
 
Dyakonov  və  N.  V.  Harutyunyan 
bunu  «Erimenin  oğlu  Rusa»  Ģəklində  oxumağı  təklif  edirlər.
64
 Nəzərə 
almaq gərəkir ki, urartu etnik-coğrafi hüdudlarından çox uzaqlara yayı-
lan  ermən  sözü urartuca  yox, türkcədir, çünki urartu  dilində  bu Ģəxsadı 
yalqızdır  və  bu  dildə  erimen/ermen  sözləri  yoxdur.  Öncə  türk
 
toplumu 
içində
 
ermən/ərmən/arman boyadı ilə yaranan toponimlərdən bir
 
neçəsini
 
göz
 
önünə
 
gətirib
, 
onların hansı türk ellərində yayıldığını izləyək: 
65
 
Ermen dağı  (Qazax eli - Əбдıрахманов, 
1975, 90
) 
Ermentau Ģəhəri  (Qazax eli - 
ГЭС
, 
1987,126
) 
Eriman  (Qazax eli, Ağadır bölgəsində toponim - 
ОКЖСА
, 
232
) 
Erman qıĢlağı  (=Xazarak, Özbək eli, Sariosiye ray
.
  
Нафасов,
 
1988
, 
222
) 
Ermen-deli obası  (Türkmən eli, Yılanlı rayonu - 
Атаниязов,
 
1980, 327
) 
Ermen-deli  (Türkmən eli, qaradaĢlı boyunda tirə -
 Атаниязов,
 
1988
, 
138
) 
Ermeniqum  (Türkmən eli, toponim - 
Атаниязов,
 
1988
, 
138)
 
Arman-qala  (AĢqabad yaxınlığında qədim qala - 
Атаниязов,
 
1980, 43
) 
                                                 
62
 Хоренаци, 84. 
63
 Ялийева, 1999, 128-129. 
64
  Арутюнян, 1970, 332. 
65
 «Altay Buçi» dastanında Altay Buçi bahadırın bacısı da Ermen-Çeçen adı daĢıyır ki, 
burada
 
adın
  
ikinci hissəsi çeçen
 
«Ģirindil»,
 
«ağıllı»
 
anlamlı
 
sözdür (Никифоров, 1915,14). 
Etnonimlərin Ģəxsadı kimi iĢlənməsi bəlli olaydır: Azər,
 
Çərkəz, Oğuz,
 
Özbək və s. 

---

 
89 
Arman  (Eyni yerdə toponim, 
1818
-də adı çəkilir - 
МИТТ
, 
II, 413
) 
Arman toponimi  (BaĢqord eli, Baymak rayonu)
 
Örnəklərdən  də  göründüyü  kimi,  Ermən  adı  müxtəlif  fonetik  vari-
antlarla Qazax, Özbək, Türkmən,  BaĢqord ellərində iĢlənir.  Ermen  adının 
boyadı kimi iĢlənməsi göstərir ki, yuxarıdakı yeradları etnotoponimlərdir. 
Qazax
 
toponimistləri
 
Ermen
 
oronimini
 
monqol
 
(Ğ.
 
KonkoĢpaev)
, 
monqol-
türk (A.
 
Əbdıraxmanov) hibrid sözü kimi izah etmək istəmiĢ, hətta yerli 
xalq etimologiyasına üz tutmuĢlar. Erman toponiminin monqol sözü kimi 
izah  olunmasına  etiraz  edən  A.  Əbdıraxmanov  onu  türk-monqol  hibrid 
(ere-eme-n) sözü kimi verir, yerli əhali içində yaĢayan rəvayətin isə tamam 
fərqli etimoloji yozumla xalq etimologiyası olduğunu vurğulayır. Rəvayət 
isə belədir ki,  güya qazax batırı ilə vuruĢan kalmaq batırı yenilib atdan yı-
xılanda atı bu dağa qalxır: «Бiрақ
 
 қалмақ  аты тау iшiнде ерiмен қашып 
кетiп, ешкiм
 
ұстай алмапты. Содан Ерiмен аталыпды-мыс»
66
 Lakin 
bu dağadı Qazax elindən uzaqda çox qədimdən formalaĢmıĢ ermen boyadı 
ilə  bağlı  olduğundan  gerçək  etimoloji  yozum  alınmamıĢdır,  çünki  Doğu 
türk  ellərində  Erimen/Ermen/Erman/Arman  tipli  etnotoponimlərin  ortaya 
çıxması antik qaynaqlarda adı daima qoĢa çəkilən mitan-ermen boylarının 
Doğu  Anadolu  və  Azərbaycandan  Orta  Asiya  yönündə  doğuya  köçən 
mitan (müyten) boybirləĢmələri içindəki ermen boyu ilə bağlıdır. 
Ermen  və  Arman
 
Ģəklində
 
yayılan
 
etnotoponimin  ortaya  çıxmasına 
səbəb  olan  ermən  adının  etimoloji  yozumunu,  onun  qədim  Azərbaycan 
və  ətraf  bölgələrdə  iĢlənmə  tarixini  izləmək  üçün  adın  orta  mərhələsini 
əks  etdirən  ermi  variantını  diqqətə  almaq  lazım gəlir.  Xristianlığı  qəbul 
etmiĢ ermi adlı bulqar boyuna aid bir bəlgədə yunan əlifbası ilə ermi-aris 
(
،
ερμι άρης
) Ģəklində
 
keçən
 
etnonim
 
sonralar
 
çuvaĢ-baĢqord mühitində yerli 
deyimə  uyğun  ermi/yermi/yurmi  variantları  ilə  iĢlənmiĢdir.
67
 Anadoluda 
qədim Arme bölgəsinin adındakı arme etnonimindən bir az sonra danıĢa-
cağıq,
 
hələlik  etnonimin  hansı  dildə
 
yaranması məsələsini  Urmu teoriyası 
baxımından gözdən keçirək.   
Yuxarıda  aran
 
(ərən)
 
adından
 
danıĢarkən
 
onun
 
*ar/ər  sözü  və  -an 
Ģəkilçisi ilə yarandığını demiĢdik.
 
Daha  yuxarıda cəmlik,
 
topluluq bildirən 
                                                 
66
  Əбдıрахманов, 1975, 90. 
67
 Etnonimin ilkin forması Vedidə Ərmik toponimində qaldığı kimi, qədim Tuna bul-
qarları  və  baĢqordların  içində  ermi  boyunun  adında  vardır.KeçmiĢdə  Kazan  və  Noqay 
yolu  boyunca  olan  iki  Yermi  bölgəsinin  (Erminskaya  volost)  rus  qaynaqlarında  keçən 
adındakı -n- elementi ruscanın -insk Ģəkilçisinə aiddir
 
(Кузеев, 1974, 60, 124-128). 

---