«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 3,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
90 -an Ģəkilçisi ilə yanaĢı, eyni funksiyanı daĢıyan -bi/-mi Ģəkilçisinin də et- nonim yaradıcılığında iĢtirak etdiyini (suv-bi, kam-bi, azər-bi, uru-mi, eli-pi, kas-pi və s.) göstərmiĢdik. Aran/ərən adında olduğu kimi, ermən adı da *ar/ər «kiĢi» sözündən *ar-me-an > arman / *er-me-an > ermen Ģəklində törəyib. Ġndiyəcən iĢlənən arme/erme formaları ilə yanaĢı, hələ qədim çağlarda yaranmıĢ -an Ģəkilçili arman/ermen variantı daha geniĢ yayılıb. Son variantdakı -man/-men elementi sonralar kara-man, ku-man, türk-mən kimi etnonimlərin yaranmasında müstəqil iĢtirak etmiĢdir. 68 Təkcə baĢqord boyları içində durman, törökman (türkmən), itemen, buĢman kimi xeyli etnonim vardır. 69 Tərkibində bu Ģəkilçi olan tirmen etnonimindən danıĢan Bizanslı Stefan (V əsr) tirmenlərin saqa (skit) boy- larından olduğunu və bu adın saqa dilində «qovulmuĢ» mənası bildirdiyini vurğulayır. 70 Doğrudan da, qədim türk dillərində olduğu kimi, azər dilində də iĢlənmiĢ it- (itələ-) feilindən düzələn itir- (kənar et-) sözü -men Ģəkilçisi ilə iĢlənəndə «qovulmuĢ» mənası verən itirmen >(i)tirmen etnonimi ya- ranır. Bu baxımdan, baĢqord boyadı itemen də diqqəti çəkir. Tarixdən bəllidir ki, güney Rusiya çöllərinə m.ö.VIII əsrdən qamər- saqa boyları ilə baĢlanıb, m.s. XII əsrə qədər davam edən hun, bulqar, su- bar, xəzər, kuman-qıpçaq boylarının köçü və burada zaman-zaman qurulan dövlətlərin tarixi aĢağı-yuxarı 2 min illik bir dövrü əhatə edir. Azaq yaxa- sından indiki Bolqarıstana gedib dövlət quran Tuna bulqarlarıın bir boyu da ermi adlanırdı və oradakı Ermenli türk kəndinin adı 1934-ə qədər qal- mıĢdı, sonralarsa DraqaĢ-voyvoda adı ilə dəyiĢdirildi. Tuna bulqarlarında olduğu kimi, saqa boyları içində də armini et- noniminə rast gəlmək olur. Buradakı saqa çarı Skilur öləndən sonra Olvi- ya ətrafında oturmuĢ armeni boyundan olan döyüĢçülər bu Ģəhərin kömə- yinə gəlir. «Armeni oxçuları» ifadəsi buradan tapılan yazıda da qalmıĢdır. Vaxtilə BoquĢ yaırdı ki, burada miladdan sonrakı ilk illərdə doğu german (ostqot) boylarından herusk tayfasının baĢçısı Arminiy adlanırdı, 375-də hunlar tərəfindən öldürülən Erman-arix də doğu-qot boyunun baĢçısı idi. 68 Türk dillərində bu morfemlə əlamət bildirən qocaman, azman, ĢiĢman kimi sifətlər və türkmən modelli etnonimlər yaranır. Etnoformant statusu qazanan -men Ģəkilçisi zaman keçdikcə mən əvəzliyi anlamına köklənir, artıq qazaxlarda soyadı olan türkpen modeli ilə yaranan etnonim türkmən modelindən fərqlənmir. Həm də nəzərə alaq ki, prototürk çağında mən əvəzliyinin özü də me+n modeli ilə formalaĢmıĢdır. 69 Кузеев, 1974. 70 АИОСК, 174. 91 Göründüyü kimi, Qara dənizin yuxarı yaxalarında türk və doğu german boy- ları içində erman/ermen etnoniminin izi vardır. Stadberq, Saksoniya və baĢqa bölgələrdə Ermen-Sѐul adlı tapınaqda Ermen tanrıya ibadət edən german boyunun Persiyadan (Azərbaycandan) köçdüyü qeyd olunmuĢ- dur. 71 Ümumiyətlə, german-saqa kontaktı Doğu Avropada german-hun çağından xeyli əvvəl olmuĢ, bu tayfalar Krım tərəflərdə bir neçə əsr iç-içə və qonĢu yaĢamıĢlar. Ona görə də, bəzi söz və morfemlərin german və türk dillərində eyni formada iĢlənməsi və eyni anlam daĢıması təəccüblü gö- rünməməlidir. Hər iki dildə iĢlənən -man Ģəkilçisi də belə morfemlərdən- dir. Beləliklə, Xəzər ətrafında dolaĢan istər saqa, subar, bulqar, istərsə də azər və ya türkmən boyları içində arman, ermen, karaman, türkmən, tirmen tipli etnonimlərin yaranmasına imkan açan türk dili zəmini vardır. Belə etnotoponimlərə qədim Azərbaycanda rast gəlmək olur: Arman (Kərkükdən aĢağı Dəclə yaxasında dağadı, m.ö. XV-XII əsr) Arman (Kassi dövrü Diala yuxarısında Ģəhər; Alman kimi də oxunur) Armuna (Urmu quzeyində zəngi boylarının kəndi, m.ö.VIII əsr) Armanqu (Qızıl-üzənin yuxarı axarında toponim, m.ö. VIII əsr) Armait (Manada Ziviyə yaxınlığında qala, m.ö. VIII əsr) Azərbaycan toponimlərini hələlik buraxıb, buradan batı tərəflərdə olan analoji coğrafi adlara baxaq. Öncə, elmi ədəbiyatda ermən adı ilə əla- qəsi olan adlar kimi verilən Arman, Arme toponimləri və aramey etnonimi üzərində dayanaq, çünki əksər alimlər «erməni» adının mənĢəyindən danı- Ģarkən həmin sözlərə istinad edirlər. 72 Arman və Armi yeradları m.ö. III minillikdən üzübəri iĢlənməkdə- dir. Arman toponiminə akad çarı Naram-Suen ( 2236-2200 ) və onun babası Ulu Sarqona aid yazıda rast gəlmək olur: 1) SAG.GĠġ.RA Ar-ma-nim ki u Eb-la ki 2) Ar-ma-nam ki u Eb-la ki Buradakı «Arman və Ebla» ölkələrindən birinin (Ebla) harada yer- ləĢməsi məlum olsa da, digəri barədə konkret bəlgə yoxdur, ona görə də, yeni tapılan yazılarda adı keçən Arme toponimini həmin Arman ilə eyniləĢdirən tədqiqatçılar vardır. Məncə , bunlar eyni regionda yerləĢsə də, 71 Виноградов, 1989, 253; Богуш, 248. 72 Капанцян, 1947; Меликишвили, 1954; Дьяконов, 1985; Саркисян, 1989, və b. Yüklə 3,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|