«Doqquz Bitik» sırası

 
96 
etdirdiyi  üçdilli  yazıda  Arminiyə  və  Urartu  ölkəadları  sinonim  iĢlənir. 
Həmin
 
yazıda
 
Babildə
 
üsyana
 
baĢçılıq
 
edən
 
erməninin
 
adı
 
da
 
Araka
 
(Uraka) 
Ģəklində  verilmiĢdir,  bu  da 
1640
-da  gəlib  kumuq  bölgələrinə  yerləĢən 
noqayların  xanı  Uraka  ilə  adaĢdır.
79
 Nəhayət,  bugün  də  mitan  və  ermən 
(ermin)
 
boylarının türk xalqları içində olması faktı qədim ermən xalqının 
mənĢəyini  açıq  göstərir.  Ona  görə də, N. Gəncəvinin  «Xosrov və  ġirin» 
əsərində yaylağı Ermən dağları olan ġirini hay «ermən» qızı kimi təqdim 
edənlərə məsləhət görərdik ki, gerçək durumu Məhinbanunun «biz Əfra-
siyab  soyundanıq»  deməsində  və  həmin  poemada  ġirinin  özünü  «türk 
qızı» adlandırmasında axtarsınlar.
80
    
Aran,
 
alban,
 
ağvan  boylarına  nisbətən  ermən  boyadı  üzərində  belə 
geniĢ dayanmağın əsl səbəbi budur ki, tarixi etnologiyadan xəbəri olma-
yanlar ermən
 
və
 
hay adlarını sinonim iĢlədib,
 
bu adlardan yaranan Ermən 
və  Hayastan  xoronimlərini  bərabər  tutmaqla  Azərbaycanın  qədim  tarixini 
baĢ-ayaq salır. Beləliklə, bura qədər deyilənlər ermən adının qədim çağlarda 
türk  dili  modeli  ilə  türk  boyadı  kimi  yarandığını,  Anadoludan  Baykal 
gölünə  qədər,  Urmu  gölündən  Azaq  dənizinə  qədər  müxtəlif  bölgələrdə 
ermən  boylarının  türk  toplumu,  özəlliklə  mitanlar  içində  göründüyünü, 
bu  boyların  yayıldığı  ərazilərdə  Ermən//Arman  etnotoponiminin  ortaya 
çıxdığını aydın əks  etdirir.
 
III
 
minildən
 
üzübəri
 
türk
 
etnosu
 
içində  davam 
edən  bu
 
gələnəyin
 
Ermən
 
(Ermənistan)
 
xoronimində
 
istisna  təĢkil  etməsi 
tarixin deyil, tarixçilərin «xidməti» olub, gerçək duruma tərs gəlir. 
Mitan  dövləti  dağılandan  sonra  Ġkiçayarasının  quzey  bölgələrində 
ortaya çıxan
 
ayrı-ayrı
 
dərəbəyliklərdən biri də
 
Arme bölgəsi idi.
 
Miladdan 
öncə II minilin sonları və I minilin əvvəllərində yuxarı Ġkiçayarası ərazi-
lərə aramey boylarının  axını baĢlayır  və  indiki  Suriyanın  quzey  bölgələ-
rində  yerləĢən  bu  boylarla  bağlı  asur  mənbələrində 
KUR
Areme, 
mat
Arame, 
KUR
Aramu kimi yeradları və aramaia axlamaia kimi etnonimlər iĢlək söz-
lərə  çevrilir.
81
 Bu  adların  sami  dilli  arameylərə  aid  olması  Ģübhə  doğur-
mur,
 
lakin bütün bu adlar o çağlarda KaĢiyar dağlarının ətəklərinəcən ya-
yılsa da, Diyarbakır sınırına gəlib çatmır. Bizi maraqlandıran Arme bölgəsi 
                                                 
79
 ИНСК,  278. 
80
 Эянъяви, 1981;
 
Burada
 
filoloji
 
tərcümədəki
 
deyimlər:  
   «Mən o qaragözlü türkəm ki, bu damda adım sənin ağ kənizin olubdur» (s. 238); 
   «Qəmzə
 
ilə
 
könül ovlayan türk olsam
 
da,
 
öpüĢlə könül oxĢamağı da bacarıram» (s.
 
245); 
   «Mən o türk deyiləm ki, ərəbcə bilməyim, iĢvə-naz etməyi də bacarmayım» (s. 265).  
81
 АВИИУ
, 
№18;  №28. 

---

 
97 
isə Diyarbakırdan quzeydə, Murad-suyun güneyində və Subar bəyliyinin 
batısında yerləĢirdi.
82
 Burada arameylər deyil,
 
Mitanni dövründən qalmıĢ 
subar,  mitan-armi  türk  boyları  və  hurrilər  yaĢayırdı.
 
Buradakı  Armi 
bölgəsi  də  armi  etnoniminə  uyğun  urartuca  Arme,  asurca  Arime  adla-
nırdı.
83
  
VaxtaĢırı asur-urartu hücumlarına məruz qalan Arme bölgəsi zəif 
olduğundan
 
tədricən
 
asurlara
 
tabe
 
olan
 
əyalətə
 
çevrildi.
 
Lakin  onların  doğu 
tərəfində  olan  kiçik  Subar  bəyliyi  m.ö.  673-cü  ilə  qədər  müstəqilliyini 
qoruya bildi. Həmin tarixdən asurlar tərəfindən darmadağın edilən Subar 
bəyliyinin  yerində  asurların  iki  caniĢinliyi  yarandı  və  Arme  bölgəsi  batı 
əyalətin tərkibinə salındı. Hər iki əyalət Dəclənin yuxarı axarında təxminən 
MuĢ-Bitlis-Diyarbakır-Xəzər  gölü  arasındakı  ərazini  əhatə  edirdi  və  o 
çağlarda burada əsasən subar, urmu, mitan, armi boyları, yuxarıda Bingöl 
tərəfdə
 
qaĢqaylar
 
yaĢayırdı. Bu
 
türk  boyları  içində  Mitan  dövləti  çağından 
hurri boyları da qalmıĢdı.  
Buradan  quzeyə  çəkilən  subar,  mitan-armi  və  urmu  tayfaları  yeni 
axınla bölgəyə gəlmiĢ
 
soydaĢları saqa-qamərlərlə qovuĢub yeni qüvvəyə 
çevrildi  və  əvvəllər  Urartu  əyaləti  olan  bu  ərazidə,  Fərat  çayının  yuxarı 
axarında VII əsrin sonunda kiçik Ermən
 
(tarixi Ərməniyə) bölgəsi yaran-
dı. Bu bölgənin döyüĢçüləri
 
Asur dövlətinə qarĢı 615-də baĢlanan böyük 
müharibədə Mada ordusuna qoĢuldu və Mada çarı Kiaksar Asur dövlətini 
dağıdandan sonra Ermən bölgəsini ayrıca çaniĢinlik  kimi Mada
 
vilayə-
tinə  çevirib  saqa  boyundan  Parur  bəyi  bura  hökmdar  (caniĢin)  təyin  etdi. 
Görək «erməni tarixinin atası» adlanan Xorenatsi bu barədə nə deyir?  N. 
Eminin rusca tərcümə etdiyi kitabın 1858-ci il nəĢrindəki ifadə belədir:   
«Bizim ilk hökmdarımız baĢına Varbakın tac qoyduğu Paruyr Ska-
yordi  idi»  (Наш  первый  государь,  увенчанный  Варбаком,  быль  Па-
руйрь, сын Скайорди
 
).
 
Xorenatsini təkrar edən M. Kalankatlı da Paruy-
run  (baĢqa  əlyazmada  Batur)  hay  olmadığını  özəlliklə  «çik  ordi  haykay» 
(haysoylu deyil) deyimilə vurğulayır. Azərbaycan tarixçiləri isə həmin bəl-
                                                 
82
 Subar bəyliyi haqqında geniĢ məlumat üçün bax: «Azər xalqı», 2000, 129-113. 
83
 Yuxarıda  gözdən  keçirilən  Ebla  sənədlərindəki  Arme  ölkəsi  əgər  bu  Armedirsə,  onda 
xoronimin yaranma tarixi daha qədimlərə gedib çıxır. 
    Armenia adının urartu dilində Arme-nia Ģəklində yaranması fikri də irəli sürülmüĢdür. 
Nəzəri  baxımdan  bu  mümkündür,  lakin  praktikada  bunun  əksini  görürük,  belə  ki,  bu 
bölgənin adı urartu yazılarında Armenia Ģəklində yox, Arme kimi iĢlənir. Urartu yazıla-
rında ümumiyətlə Armenia toponimi yoxdur. 

---