«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 3,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
100 Göründüyü kimi, ermən adlı türk boyunun adından yaranan Ermən (Ərməniyə) xoronimi bu bölgədə etnik yox, inzibati-coğrafi anlamda olub zaman-zaman sınırları dəyiĢmiĢdir. Görünür, alban (ağvan) kimi, ermənlər də xristianlığı qəbul etmiĢ ilk türk boylarındandır, çünki erməni sözündə «xristian» mənası da yaranmıĢdı. Belə ki, ġəkinin KiĢ kəndində «Erməni yeri» toponimi və «Erməni qəbristanlığı» vardır, halbuki heç vaxt burada haylar yaĢamayıb. Tuna bulqarları içindəki ermi boyu da xristian idi. 87 Bugünkü hay-ermənilərin öz içində əsl soy adları olan hay etnonimi yaĢadığı halda, gürcülər onlara somexi , kürdlər filə , biz də baĢqaları kimi erməni deyirik. Ancaq erməni etnonimi ilk dönəmlərdə bugünkü haylara deyil, tamamilə baĢqa dilə və kultura mənsub subar türklərinin ermen adlı boylarına aid olmuĢdur. Haylar isə Ermən ölkəsinə gələndən xeyli sonra, xüsusilə xristianlığı qəbul edəndən sonra ətraf bölgələrə yayıldıqca bu yeni ekoetnonimlə adlanmıĢlar, çünki bəzi qonĢu xalqlar, təbii olaraq, onları artıq Ermən (Ərməniyə) əhalisi erməni kimi tanımıĢlar. Haylar da həmin ərmən boylarının adını mənimsədikləri kimi, V əsrdə əlifba düzəldib özlərinə tarix yazanda qədim türk-ermən tarixini də özlərinə çıxmıĢlar. Bu səbəbdən də, erməni adının mənĢəyindən danıĢarkən sonrakı psevdo- erməni haylar ilə əsl qədim ermənləri fərqləndirmək lazımdır. M. Xore- natsinin əsərinə Ģərh yazan hay alimi N. Emin qeyd edir ki, özlərini hay və «aram soyu», ölkələrini hayots aĢxar, hayots yerkir, Hayastan, Hayas- tan aĢxar adlandıran haylar heç vaxt özlərinə armeni, ölkələrinə Armenia deməmiĢlər. 88 Anadoluda arimoi (Homer), arme və ermen adlı subar-türk boylarının xristianlığa qədər yaĢanmıĢ tarixində hayların yeri yoxdur. Balkandan Suriya torpaqlarına, oradan isə sonralar Ermən ölkəsinə gələn haylar həm antropoloji, həm də dil baxımdan yerli ermənlərdən fərqlənirdi. Daranın Susdakı heykəlinin postamentində müxtəlif xalqları təmsil edən rəsmlər və hər Ģəkilin də üstündə millətin yazılı adı vardır. Bunların sırasında armini rəsmi «hay-armenoid» yox, oradakı digər saqa tiplərinə aiddir. 89 Bu fərqi müĢahidə etmiĢ Strabon yazır ki, «ermənilər (haylar - F. A.) suriyalılar və ərəblərə yaxın qonĢuluqda yaĢadıqları üçün 87 Maraqlıdır ki, Qafqaz xalqları bugün də hayları belə adlandırır: çeçen-inquĢ ermalo, dargin ermalan(ti), abaza armelı, karaçay-balkar ermenli~yermenli, adıq, kumuq, noqay ermeli~yermelı (OK, 181). 88 Хоренаци, 244, 248-249. 89 DAFĠ, №4, 1974, səh. 124-125 və 249-250-dəki rəsmlər. 101 təkcə dillərinə görə deyil, həyat tərzinə, bədən quruluĢuna görə də bir- birinə bənzəyir». 90 Hər halda, Ermən ölkəsinə gələnə qədər hayların həmin ərazilərdə, sonralarsa Arme bölgəsində məskunlaĢması hay tarixçilərinin öz yazıları və hay dilindəki aramey, hurr-urartu sözləri ilə ortaya çıxır. Beləliklə, armenoid haylar fizioloji tipinə görə Ermən ölkəsində avtoxton xalq deyil, daha doğrusu, yerli ermən əhalisi hay deyil. Qlottogenez baxımından hay dili hindavropa dillərinə aiddir və bu dillərə yaxınlıq dərəcəsinə görə belə sıralanır: Belə sxem vaxtilə tarixçi Y. A. Manandyanın irəli sürdüyü doğru fikrə haqq qazandırır ki, protohaylar Balkan yarımadasında illiriyalılar ilə makedoniyalılar arasındakı bölgədə yaĢamıĢlar. Həmin yazar qeyd edir ki, XIII-XII əsrlərdə Kiçik Asiyaya enən haylar m.ö.VI əsrdə Fərat çayının yuxarı axarındakı Ermən ölkəsinə gəldikləri üçün adları Bisutun yazısına düĢmüĢdür. Ġ. M. Dyakonov isə bu tarixi VI əsrdən XII-X əsr- lərə qədər qədimə çəkir, çünki o dövrdə asur yazılarında adı xatırlanan muĢk tayfalarını hay sayır. 91 Bəzi tədqiqatçılar da protohayların muĢk boylarından biri olduğunu güman etdikləri üçün onların Anadoluya gəliĢini XII əsrə aparıb çıxarırlar. 92 Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, asur, urartu və yəhudi mənbələrində muĢk etnonimi hayları deyil, friqləri bildirir. Əlbəttə, bu fikirlərlə o vaxt razılaĢmaq olardı ki, həmin çağlara aid yazıda heç olmasa bircə hay sözü olsun, ancaq nə bölgə onomasti- kasında, nə də yazılı qaynaqlarda belə bəlgə yoxdur. Ancaq bu, hayların nəvaxtsa friq-muĢk boyları ilə olan əlaqəsini istisna etmir. Görünür, qə- dim hayların içində yayılmıĢ Friq və MuĢeğ Ģəxs adları hay-friq və hay- muĢk əlaqələrini göstərir. Ümumiyətlə, Ön Asiyanın tarixində XII əsr elə mürəkkəb bir dövr- dür ki, burada X əsrəcən nə baĢ verdiyini müəyyənləĢdirmək asan deyil, çünki XII əsrdə Ġkiçayarasında aĢağıda Kassi sülaləsi, yuxarıda Mitanni dövləti, Anadoluda Hett dövləti dağıldı və bütün bu ərazilərdə çoxlu kiçik 90 Страбон, I. II. 34. 91 Дьяконов, 1983, 168-169. 92 ИДМ, II, 1983, 46. Yüklə 3,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|