«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 3,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
102 bəyliklər və dərəbəyliklər ortaya çıxdı. Yalnız X əsrin sonunda Asur döv- ləti gücləndi, IX əsrdə Urartu meydana çıxdı və bu çağlarda Suriyanın quzeyinə çoxlu aramey axınları baĢlanmıĢdı. Əgər hay tayfaları X-VII əsrlər arası Fərat çayının yaxalarında olsaydı, onların adı buraları dəfə- lərlə ələk-fələk edən asur və ya urartu çarlarının yazılarına düĢərdi. Həm də unutmayaq ki, Ərmən ölkəsi VIII-VII əsrlərdə saqa-qamərlərin at oy- natdığı ərazilərin ortasında yerləĢirdi. Məncə, Friqiya dövlətinin bir kolo- niyası olan haylar bu dövlət dağılandan sonra, VII əsrdə Suriyanın quzey- batı bölgələrinə, Urartu-Asur dövləti dağılandan sonra isə VI-III əsrlər arasında Diyarbakırdan xeyli yuxarıda olan qədim subarların Arme bölgə- sinə sıza bilmiĢlər. Arme ilə Van gölü arası ərazidə hurri-urartu boyları- nın qalıqlarının protohay tayfalarına qarıĢması hay dilində əksini tapıb. 93 Hayların miqrasiya yolunu Balkan yarımadası Friqiya Quzey Suriya Arme və Arminiya istiqamətində olduğunu qədim tarixçilərin sözləri əsasında nəzəri baxımdan bərpa etmək olur, lakin bu miqrasiyanın tarixini dəqiq müəyyənləĢdirmək bir az çətindir, çünki həmin miqrasiya çağlarında hayların öz dilinə aid bircə dənə iĢarə və ya söz yoxdur ki, heç olmasa, təxmini tarixə bələdçilik etsin. Ona görə də, hayların friqlərlə Kiçik Asiyaya XII əsrdə keçməsi o qədər də inandırıcı deyil. Belə ki, friqlərin Avropadan Asiyaya keçməsi protohayların ən yaxın qohumu olan yunan əhalisi içindən çıxmıĢ tarix- çilərə görə, Turova (Troya) müharibəsindən sonrakı çağlarda baĢ vermiĢ- dir. Yunan tayfalarının özləri də Kiçik Asiyanın batı sahillərində VIII əsrdən sonra məskunlaĢmağa baĢlamıĢdı. 94 Ermən ölkəsinin türk yurdu olmasını sübut edən faktlardan biri də hay dilindəki qədim türkizmlərdir. Bu barədə sonrakı bölmədə söhbət edəcəyimizi nəzərə alıb, burada vurğulayaq ki, hələ səlcuqlar tarix səhnə- sinə çıxmamıĢdan çox qabaq hay dilində türk sözləri vardı. Ġlk dəfə bu fikri 93 Капанцян, 1947; Дьяконов, 1983; Меликишвили, 1954, 419. 94 Kiçik Asiyaya friqlərin gəlməsini XII-VIII əsrlər arasında müxtəlif illərə aid edən mütəxəssislərin bir-biri ilə apardığı mübahisələrə qoĢulmadan demək olar ki, Kiçik Asiyaya gələn friqlər VIII əsrdə Halis (Qızıl-irmaq) çayının orta axarlarında dövlət qurmuĢlar. Bir əsr sonra isə burada qurulan böyük Lidiya dövlətinin tərkibinə daxil olmuĢlar. Görünür, həmin çağlarda hay tayfaları Friqiyanın mərkəzi Gordion (müasir Yassıhöyük) Ģəhərinin güney tərəfindən, indiki Haymana bölgəsindən quzey-batı Suriya torpaqlarına köçmüĢlər, çünki Herodot erməniləri (hayları) Friqiyadan köçmüĢ xalq kimi verir. 103 hələ 1870 -də alman alimi Mordman söyləmiĢdi. Hətta hay dilində elə tür- kizmlər var ki, onlar dilin arxaik qatını əks etdirir. Proto-haylar Ermən ölkəsinə gələndə onların dili türk sözləri ilə zənginləĢdi, lakin bu dil bütövlükdə hind-avropa təbiətini saxlaya bildi, sonralar isə Xilafət dövründə Azər bölgələrinə yaxınlaĢdıqca azər dilinin təsiri altına düĢüb əvvəlki təbiətindən xeyli uzaqlaĢdı. Belə ki, qrabar (yazılı hay dili) adlanan əski dil yazı və kilsə dili kimi bir müddət davam etsə də, hayların danıĢıq dili olan yeni aĢxarabar artıq Xilafət çağından hay xalqının içində iĢlənirdi. Qrabarın sintaksisi indiki fransız və rus dil- lərinin sintaktik quruluĢuna uyğun idisə, artıq aĢxarabarda azər dilinin sintaktik quruluĢu, uzlaĢma və söz sırası təsiri altına düĢmüĢ yeni hay- erməni dili əvvəlki təbiətindən xeyli uzaqlaĢmıĢdır. Lakin hay dili hindavropa dillərindən nə qədər uzaqlaĢsa da, bütün bu zənginləĢmə və dəyiĢmələrə baxmayaraq, yenə də dilçilik elmi onu hindavropa dilləri ailəsindən təcrid olunmuĢ dil hesab etmir. Hay dili ya- xın qohumluq baxımından yunan dilinə, sonra slavyan, daha sonra iran dillərinə yaxınlaĢır. Bu elmi qlottogenez meyarı hayların Ermən ölkəsinə gəlmə xalq olduğunu aksioma Ģəklində ortaya qoyur. Həm antropologiya, həm də dilçilik elmi tarixi Ermən ölkəsində hay etnosunun yerli xalq ol- madığını təsdiq edir. Arime//Arme adından bəhs edən akademik Q. Kapansyana görə, bu bölgənin xalqı öz dilinə və mədəniyətinə görə hurri-subar etnik boyla- rına aid idi və haylar m.ö. IV-III əsrlərdə tarixi Urartunu etnik-mədəni və siyasi cəhətdən mənimsəmiĢ, yerli əhali ilə bir-iki əsr davam edən konsolidasiya III əsrdə baĢa çatmıĢdır. Həmin yazar fikrinə davam edərək, hayların «erməniləĢmə» faktını belə izah edir: «Baxmayaraq ki, suriyalılara, yunanlılara və baĢqalarına iranlılardan keçən armen adı Armina toponimindən törəmiĢdir, hər halda Urartu əha- lisi kimi, subar-arimelərin də haylaĢması prosesi baĢa çatdığı üçün biz artıq yunanca formalaĢmıĢ (armen-oi, Armen-ia) yeni, həm də mümkün qədər hay dili dominantı ilə armen adı altında yeni etnik keyfiyət düĢünməliyik». 95 Hay-erməni xalqının tarixi və dili üzrə görkəmli uzman Q. Kapans- yanın bu fikrilə bəzi kiçik düzəliĢlərlə bütövlükdə razılaĢmaq olar. Düzə- liĢlər isə əsasən hayların «erməniləĢmə» tarixilə bağlıdır. Belə ki, hayların yeni ekoetnonimi tam mənimsəməsi miladdan əvvəl deyil, miladdan son- 95 Капанцян, 1947, 209. Yüklə 3,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|