«Doqquz Bitik» sırası

 
108 
«atropat»  sözü  əsasında  formalaĢmıĢdır;  birinci  adın  kökündə  azər//asər 
boyadı,
 
ikincinin kökündə
 
isə
 
«atəĢ»
 
anlamlı
 
atar//adur
 
sözü
 
durur.
 
Bu fər-
qi  aydın
 
görmək
 
üçün
 
hər
 
iki
 
adın
 
qədim  mənbələrdə
 
və
 
sonrakı
 
çağlarda
 
ayrı-ayrı  xalqların  dilində  necə  iĢləndiyini  əks  etdirən  formaları  gözdən 
keçirmək  lazım  gəlir.  Siyasi-coğrafi  anlamda
 
Azərbaycan
 
adı
 
öncə  Araz-
boyu  əraziləri
 
və  Urmu  hövzəsini,
 
sonralar  isə  Dərbənd,  Borçalı,
 
Ġrəvan,
 
Mosul-Kərkük,
 
Həmədandan
 
güney  və doğu bölgələri də əhatə etmiĢ, bu 
sınırlar bəzi çağlarda böyümüĢ, yaxud daralmıĢ, etnik-coğrafi anlamda isə 
ölkəadının əvvəllər daha geniĢ sınırları olmuĢdur. Hətta, Azərbaycan adı-
nın Atropaten adından yarandığını deyənlər unudurlar ki, I Xosrov çağın-
da Atropaten Azərbaycanın daxilində olan vilayətlər sırasında verilir. 
Azərbaycan
 
adının
 
semantikasını
 
açmağa  yardım  edən  formalarını
 
izləmək  üçün
 
qədim  pəhləvi  (part),  yunan, ərəb  qaynaqlarını  gözdən  ke-
çirmək  lazım  gəlir.
105
 Sasani  sülaləsinin  əsasını  qoyan  I  ArdaĢir  (
226-240
) 
haqqında VI əsrdə  yazılmıĢ  «Kārnāmaq ī ArdaxĢīr ī Pabaqān»,  VI-VII 
əsr olaylarından bəhs edən  yunan tarixçisi Feofilakt Simokattanın 
628-
638
-ci  illər  arasında  yazdığı  «„Ιζηορίαι»  və
 
XIII
  əsrdə  özündən  əvvəl 
deyilmiĢ  fikirləri  Ģərh  edən  ərəb  yazarı  Yaqut  əl-Həməvinin  «Mu‟cəm 
əl-buldən» (
1224
)
 
kitablarında uyğun hissələrə baxaq:
 
1)  «Ud  Ardaxšir  pad  ān  menin  būd  kū  ō  Arman  ud  Ādurbādaqān  ša-
wam…»  (Və ArdaĢir düĢündü: «Ərmən və Adurbadaqana gedərəm»).
106
 
2) F. Simokatta yazır ki, 590-da Xosrov atası Hörmüzdün taxtdan salındı-
ğını eĢidəndə oturduğu bölgədən Aðrabiqana (‟Αδραβιγάνων) qaçdı.
107
 
 
3)  Yaqut  əl-Həməvi  bu  adı  partca  «Od  evi»  kimi  izah  edənlərə  qoĢulsa 
da, baĢqalarının fikrini və öz canlı müĢahidəsini də verir. O yazır ki, əĢ-ġəmma-
                                                 
105
 Yunan-Bizans yazısında -΄Ατροπατηνη (Strabon,
 
XI.
 
13.
 
1), ’Αδραβιγάνων ~ ’Αδαρβι-
γάνα (Симокатта, IV. III. 13;  IV. IX. 1), ‟Αδοσρβαδηνη; suriya dilində - Āðorbāigān, 
Āðorbīgān, Adarbiqana, Aderbaiqan; orta və yeni fars dilində
 
- ’twrp’tkn
 
(Āturpātakān),  
Aturpatakan (I ġapurun yazısı), Ātarpātakān,
 
Āðarbaðeqān; part dilində - Ātropātakān, 
Ādurbādaqān; ərəb dilində - A
ż
rəbiqan, A
ż
arbeqan, A
ż
arbaykan, A
ż
arbican, A
ż
erbeicân; 
əski və yeni erməni (hay) dilində - Atırpatakan,  Adrbecan; əski gürcü dilində - Adar-
badaqani, Adrabadaqan; rus
 
dilində - Aderbedjan (XIX
 
əsr), Azerbedjan (XX
 
əsr); talıĢ 
dilində - Azırboycon; türkmən dilində - Xəzirbican; özbək dilində - Ozarboycan; Bu
 
ad
 
azər
 
dialektlərində Azərbican, Azarbacan, Həzərbecan, Əzirbican və sair deyimlərdə iĢlə-
nir, M.
 
KaĢğarinin lüğətinə əlavə olunmuĢ xəritədə
 
ﺁﺫﺭﺁﺑﺎﺩﮐﺎﻥ
 
(A
ż
ərabadkan), Ġbn
 
Havqə-
lin
 
verdiyi
 
xəritədə
 
isə
 
ﺍﺫﺭﺑﻴﺠﺎﻥ (A
ż
ərbican) formasında yazılmıĢdır.  
106
  «Karnamaq»,  X.
 
 2. 
107
  „Ιζηορίαι IV. III. 13;  Феофилакт Симокатта, 98,  206  (qeyd 8).  

---

 
109 
xın  Ģeirində  Ażrəbican  Ģəklində  yazılan  bu  adı  əl-Mühəllib  Ażribican,  yerli 
əhali isə Ażribacan  Ģəklində iĢlədir, bəziləri birinci hərf olan həmzəni  məddə 
(uzun ā) kimi qəbul edir, dilçilərə görə bu ad Ażər və bican hissələrindən təĢkil 
olunduğu üçün adın nisbəsi (nisbi sifəti) birinci hissəsindən ażri  və  ażəri Ģək-
lində düzəlir və ya ażərbi Ģəklində deyilir.
108
 
  
 
Müxtəlif dilli qaynaqlarda Azərbaycan
 
adı
 
Ażərbiqan və
 
Aturpatkan
 
variantlarına  uyğun  deyimlər  üzrə
 
qeyd  olunmuĢdur.  Qaynaqlarda  əksər 
dillərdəki örnəklər Azərbigan adının müxtəlif yazılıĢ formalarıdır, yalnız 
keçmiĢ  fars  və  hay  dillərində  Atrupatkan  adının  variantları  görünür  ki, 
bunlardan da Azərbaycan adının yaranması dilçilik baxımından mümkün 
deyil.
 
Ərəb istilasından sonra adın sonluğunda məkan
 
bildirən
 
-qan//-kan
 
Ģəkilçisi
 
ərəb
 
deyiminə  (q 
> 
c)  uyğun  olaraq  -can  forması  almıĢ,  yalnız 
bir-iki  fars-hay  yazısında  az  iĢlənən  Aturpatkan  variantı  aradan  çıxmıĢ, 
onun yerini Azərbiqan deyiminə  yaxın olan Ażərbaycan variantı tutmuĢ-
dur. Beləliklə, ölkənin türk dili əsasında yaranmıĢ
 
Azərbiqan adı irandilli 
(
part-fars
) 
mühitdə  yaranmıĢ  Aturpatkan
 
adını üstələmiĢdir. Bu
 
etnolinq-
vistik
 
olayı
 
nəzərə
 
almayan
 
alimlər
 
Azərbaycan
 
adının
 
etimologiyasından 
danıĢarkən bir-birindən fərqli yozumlar vermiĢ, xoronimi Atropat, Azərbaz 
və  Babək  kimi  tarixi  Ģəxs  adları  ilə  bağlamaq  istəyənlər  də  olmuĢdur.
109
 
Halbuki, Azərbaycan adının tərkibindəki Azər adı həmin Ģəxslərin yaĢadığı 
çağdan daha qədim qaynaqlarda vardır.
110
 Bu xoronimi Ģəxs adına bağla-
maq gələnəyi Strabonla baĢlanmıĢdır. O, Atropatena adının Kiçik Mada 
ölkəsinin  baĢçısı  Atropat  (΄Αηροπαηηζ)  adından  yarandığını  yazmıĢdır. 
Əgər Strabon Atropatena yox, Atropatkan//Aturpatkan adının özü yazdığı 
kimi Atropat adından yarandığını desəydi, onda bu fikiri müdafiə edənlə-
rə “kömək” etmiĢ olardı. Lakin onun Atropat dediyi adama ondan öncəki 
tarixçilər (Diodor, Arrian) Atrap demiĢlər.  
Ölkəadının «Odlar yurdu» poetik deyimi də bəzi etimoloji yozuma 
öz  psixoloji təsirini  göstərmiĢ,  part  dilindəki  atar  «od»  sözü  ilə  yaranan 
Atar-pat ilə türkcənin Azər-bi tərkibi eyni mənada  yozulmuĢdur. Adın ilk 
                                                 
108
  I cild, 128;  Ялийева, 1999, 123-124. 
109
 Strabon, XI. 13. 1. Bu yozumu sonralar bir çox yazarlar təkrar etmiĢlər (GeniĢ məlu-
mat üçün bax: Азерлу,
 
Мусеви,
 
Ямпольский
 
1974); Yaqut əl-Həməvi isə qeyd edir ki, 
Ġbn əl-Müqəffə‟a Azərbican adının Azərbaż ibn Ġran (və ya ibn Beyvarasif) ibn əl-Əsvad 
ibn  Sam  ibn  Nuh  Əleyhissəlamın  adı  ilə  bağlı  ortaya  çıxdığını  yazmıĢdır 
(Ялийева,1999,  124);  A.  Bakıxanov  Azərbaycan  xoronimini  Azərbabaqan  Ģəklində 
bərpa edib, «Babəkin odu» anlamı daĢıdığını güman etmiĢdir (Бакыханов, 59). 
110
 Azər xalqı, 2000, 15. 

---