«Doqquz Bitik» sırası

 
116 
Beləliklə,
 
azərbi
 
(azər-bi)
 
adının
 
son
 
morfoloji
 
tərkibi
 
kaspi  (kas-bi) 
adından fərqlənmədiyi kimi, Azərbican (az-ər-bi-can) sözünün tərkibi də 
qədim
 
qaynaqlarda adı keçən Arospican kimi bölgə adlarının analoji tərki-
bindən fərqlənmir:
 
Arospican
 
= 
aras-bi-can  (
< 
*araz-bi-gan) 
Azərbican
 
= 
azər-bi-can  (
< 
*azar-bi-gan)
 
Göründüyü  kimi,  Atropaten  adından  fərqli  olaraq,  Azərbaycan  adı 
etnotoponim  kimi  yaranmıĢdır.  Lakin  buradakı  azər  sözü  ilk  yarandığı 
çağlarda təkcə etnonim yox, həm də teonim anlamı daĢımıĢdır ki, bu da 
az  və  azər  adlarının  mənalarını  qədim  qaynaqlarda  gözdən  keçirəndə 
aydınlaĢır. Bəlli olur ki, As, Asar, Asaq iyə adlarının kökündə az/as sözü 
durur.
136
 Qədim  qaynaqlarda  qeyd  olunmuĢ  Az  adının  Ġslamdan  sonrakı 
çağlardan  günümüzə  qədər  də  az~qaz  variantları  üzrə  Azərbaycanda, 
həm  də
 
Azərbaycan
 
sınırından  kənarda  türkmənĢəli  yer-yurd,
 
dağ-təpə,
 
dəniz-çay,
 
boy-Ģəxs adlarının tərkibində iĢləndiyini görmək olur.
137
  
                                                 
136
 Tuva  türklərinin  mifologiyasında  «Azarlar  yurdu»  deyimi  tanrıların,  daha  doğrusu, 
iyələrin  bulunduğu  yeri  bildirir.  Kurbustuda  olan  bu  tanrı  məskənində  ayı  iyəsi  Hayır-
kan «Burkan» da vardır (MonquĢ B. Kenin-Lapsan, 465). 
      Yunan miflərində tanrıların yaĢadığı yer Olimp adlandığı kimi, türk boylarının ayağı 
dəyən
 
yerlərdə
 
Baqa-yeri (Baqastan, Qarabağ), Azar/Asar-yurdu, Tanrı-dağı adları tanrı 
məskəni anlamında iĢlənmiĢdir.Əgər Azərbaycandan doğuya gedən  prototürk boyların-
dan
 
Azar
 
(Altay), Asar (Tibet) adlarının «tanrı yurdu» anlamı yadigar qalmıĢsa,
 
batıya ge-
dib
 
german
 
boylarına qarıĢan
 
prototürk
 
boyu
 
da
 
Skandinaviyada Asar
 
adının «tanrı yurdu» 
anlamında  iĢlənməsinə  səbəb  olmuĢdur.  Bibliyada  Asur  Nuhun  nəvəsi  kimi  verilir  və 
Ġkiçayarasında doğulduğu qeyd olunur (Tekvin, 10. 22). Skandinaviya qaynağı Nuhun bu 
nəvəsini Part (Parfiya) ölkəsində yerləĢdirir (ДГС, 137). Asar tanrı tapınağı yerləĢən Ģəhə-
rin (Barsil?) sonralar Asur//AĢĢur, bura yerləĢən samilərin asur adlanması da bəllidir. 
      Qədim
 
Azərbaycanda
 
Asar
 
teonimi  ilə  bağlı  akad-asur  qaynaqlarında  iĢlənən 
d
Assar, 
d
AĢĢur və pers qaynaqlarında
 
Ahura
 
teonimləri,
 
Azər
 
ilə Xızır adlarının əlaqəsi və As teo-
nimi haqqında IV Bitikdə mifologiya bölməsində geniĢ məlumat veriləcəkdir. 
137
  

---

 
117 
Bu etnonimin kökündə duran *az sözü çox qədim çağlardan iyə və 
boyadı olduğundan müxtəlif dialekt deyimləri ilə geniĢ areala yayılmıĢdır. 
Onun fonetik variantları  ilkin praformanı larinqal saitlə bərpa  etməyə im-
kan yaradır. Sözün baĢında larinqal [’a] saiti boğaz tutulması ilə tələffüz 
olunduğu üçün dialektlər üzrə samitli [qa] və saf [a] deyimi ortaya çıxmıĢ, 
sözün son samiti isə türk dillərində  geniĢ  yayılmıĢ s~z səs paralelliyi ilə 
iĢlənmiĢdir.  
Dialektlərdə bu sözün fonetik variantlarına etnonim (topluluq) bildi-
rən bəzi Ģəkilçilərin qoĢulmasını əks etdirən nümunələrə baxaq:
 
 
 
 
*‟az~‟as   
 
   -aq 
  -ər 
  -lar           -bi 
>  as   
>  az      
> qas~kas              
> qaz~xaz   
asaq  
azaq        
qasaq 
qazaq  
asər 
azər    
kasar 
xazər  
aslar       asbi-ca 
azlar       azərbi 
kaslar     kasbi 
   -           kazbi         
Boğaz  tutulması  ilə  deyilən  aynlı  (ع)  və  həmzəli  (ء)  ərəb  sözləri 
türk  dillərində  a~qa  Ģəklində  (Abdulla~Qabdulla)  fərqləndiyi  kimi,  «‟az» 
adının da qədim çağlarda ayrı-ayrı dialektlərdə az~qaz (as~ kas) variant-
                                                                                                                        
Azaq - ﺁﺯﻕ (MK, I. 66) «oğuz bəyi»  
Azaq - Azov dənizinin türkcə adı 
Azıq - azoq uruğu bölgəsində mağara  
Ażıq - ﺁﺫﻍ(MK, I. 63), KaĢğarda kənd  
Azık - qırğız boyu (Kuzeev 1974, 229) 
Azbulaxi «az bulağı» (Gürcüstan)  
Az/Aza ölkəsi (TU,32) «Ġrəvan çuxuru»  
Aza kəndi (Naxçıvan)  
Azman «böyük gövdəli adam» 
Az-kiĢi - doğu və batı türklərdə boyadı 
AżgiĢ - ﺁﺫﻏﺶ (MK, I, 96) yeradı 
Azlar təpə (OU,198-200), Özbək eli  
Azlar-arik «azlar arxı»,  «----» «----» 
Azar-tepe «azər təpəsi», «----» «----»             
Azar-türkman oymağı (Anadolu) 
Azeru-çay (Gürcüstan)  
Azeru-kənd (Astara) 
Azəri «Bəzz Ģəhərinin əhalisi» (Yəqubi)  
Azər-məsçid aĢırımı  (Zəngəzur) 
Asar
 
yeradı
 
(Kuzeev
 
1974,
 
229),
 
Qırğız eli  
Qazax - bəlli boy və bölgə adları  
Kazaq - boy və bölgə adları 
Kasax - Ġrəvan bölgəsində qədim  çayadı 
Kaspi -  qədim boyadı (Güney Qafqaz) 
Kaspi - bölgə, Ģəhər və kənd adları  
Kasbi (Nafasov 1988, 92) özbək qıĢlağı 
Kaspan (Lezina, 148), Krımda yeradı 
Kas-abad (Qarabağ) XVIII əsrdə kənd  
Qas dağ  (Balakən) 
Qazlıq dağı (KDQ) 
Xazarlu/Xəzərli kəndləri (Xoy, Xaçmaz) 
Xozar - ﺧﻮﺯﺍﺭ (MK, I. 411) türk yurdu  
Xazor bağ  toponimi (Özbək eli)  
Xazora kıĢlağı  (Səmərqənd)  
Xəzər yurdu (Naxçıvan)  
Xəzərli dərə (Gürcüstan) 
Bas Xəzər kəndi (Kutaisi quberniyası)  
Xazar sirma (ÇuvaĢ eli), irmaq  
Xazari (Lezina, 154), Krımda yeradı 
Xasav-yurd (Qafqaz). Və sair. 
 

---