«Doqquz Bitik» sırası

 
118 
ları ilə iĢlənməsi xarakterik olaydır.
138
 Türkmən  folklorunda  Azərbaycan 
adı Xəzərbecan
 
və
 
Xəzirbeycan kimi verilir.
139
 Qazax alimləri qazax adının 
kökündə  as  boyadının  durduğunu  qeyd  etmiĢ,  Hazar  toponimini  tədqiq 
edən özbək alimləri də xazar/azər paralelliyini mümkün saymıĢlar.
140
 
Ola bilsin ki, Asiya/Aziya qitəsinin adı bu etnonimlə bağlıdır, çünki 
qədim  Az  (Azzi)  ölkəsini  het  qaynaqları  Doğu  Anadoluda,  Strabonun 
Azər bölgəsi kimi qeyd etdidiyi Aza ölkəsini urartu qaynaqları Ağrı va-
disində (Ġrəvan çuxuru) verir. Skandinav tarixi-coğrafi qaynağına görə isə 
Asia ölkəsi (Asia-land) Ərmən ilə Kappadokia qonĢuluğunda yerləĢir:
141
 
 
Qıpçaq-Çölü  özbəkləri,  Quzar  yaxınlığında  və  Səmərqənd-KarĢi 
arasında  yerləĢən  özbək-saray  boyları  içində  caman-as,  az-saray  kimi 
çoxsaylı tirələrin as boylarından qalma
 
olduğunu yazan B.
 
X.
 
KarmıĢeva 
XVI  əsr
 
«ġaybani-namə»  kitabında  as  soyadının  durman,  nayman,  quĢçu 
boyları ilə qoĢa iĢləndiyini göstərir, saray və kataqan adlı Buxara özbək-
lərinin as boylarına qovuĢmasını əks etdirən Ģəxs adlarına farsca «Dastur 
al-mulk» (XVII) əsərindən nümunələr verir: 
142
 
Qaib Nazar-bəy atalık (saray) as 
Xürrəm-bəy Hacı pərvanəçi as 
Mahmud-bəy katağan as 
Məhəmməd Hakim-bəy mirzə as       
Teleutların tört as, altayların baylak as tirəsi, qırğızların kuzuquna-
azık (asık), börö-azık boyları, baĢqord-katayların tərkibində as, assı böl-
məsi və karaçay-balkarların as adlanmasından bəhs edən R. Q. Kuzeyevə 
görə,
 
az/as
 
köklü  etnonimlər  Uraldan  Altaya  qədər  yayılmıĢ,  Qafqaz  və 
                                                 
138
 Ъялилов, 1975; 1986; 1988, 122-124; Azər xalqı, 2000, 10-14, 169-172;  
139
 Azər xalqı, 2000, 33. 
140
 Кайдаров-Койчубаев, 1971, 47;  
Дониѐров-Йỳлдошев, 
1989, 31-32. 
141
 «Hia Armenia er Capadocia, þar nest Asia land»  (ДГС, 1986, 61). 
142
 ОСА, 1978, 20; Buradakı ad-titul-soyadı düzümü bu Ģəxslərin as boyundan olduğunu 
aydın göstərir. Kökündə az/as etnonimi olan Az, Aza, Azay, Azaq, Azər, Xəzər adlarının 
qədim çağlardan antroponim kimi iĢləndiyini də görmək olur: Aza (Manada), As-paruk, 
As-tarkan, Azər, Xasar (Cingiz xanın qardaĢı), Azər ibn Nəbih ibn Məhacir (X əsr, ġəki 
xanı). Aydınoğlu bəyi I Umur öz qızlarına Azər-mələk, Gürcü-xatun adları qoymuĢdu.  

---

 
119 
Krımda əks olunmuĢdur.
143
 A.Vamberi özbəklərin 32 əsas boyu sırasında 
as boyunu da qeyd etmiĢdir.
144
  
M. Z. Zəkiyev, L. S. Tolstova, Ġ.
 
M.
 
Miziyev,
  
C.
 
Cəfərov və baĢqaları 
bulqar
 
(tatar),
 
baĢqord,
 
özbək,
 
qazax,
 
qırğız,
 
altay,  qaraçay-balkar,  türkmən 
və azər xalqlarının soykökündə az~as boylarının iĢtirak etdiyini göstərən 
qaynaqlardan  yüzlərlə  örnək  vermiĢlər.
145
 Orta  Yenisey  yaxasında  Askiz 
(as-kiĢi)  və  baĢqa  arxeoloji abidələri tədqiq edən  E.  B.
 
Vadetskaya abidə-
lərin  bulunduğu  əski  yeradının  dəyiĢdirildiyini  qeyd  etmiĢdir:  Toqıs-As 
ulusu  (Yefremkino),  As-oçak  ulusu  (Beltır).
146
 Ümumiyətlə,  As,
 
Asər  və 
Azər
 
/
 
Xəzər adlı  qədim toponimlərin  yeni  adlarla dəyiĢdirilməsi  faktları 
çoxdur. Son əsrlərdə təkcə Anadoluda onlarla Xəzər adı yeni adlarla əvəz 
olunmuĢdur.
147
 Aral  gölünün  doğusunda  III-IV  əsrlərdə  dağıdılmĢ  Cedi-
Asar, Unqırlı-Asar, Altın-Asar, Baybolat-Asar Ģəhərləri olmuĢdur.
148
 Azər-
baycanda  az/as  boyadı  ilə  yaranan  etnotoponimlər  hay-erməni  dilindəki 
tarixi qaynaqlarda da geniĢ yer tutur.
149
 
Göründüyü kimi, tört-as, ceti-as (yeddi-as), toqıs-as, caman-as, kızıl-
as,
 
kataqan-as, baylak-as, kenqer-as,
 
as-saray, as-alan, as-quĢçu və sair boy, 
boybirliyi içində yayılmıĢ asların qədim türk soylarından olması heç bir 
Ģübhə doğurmur. BaĢqord, bulqar (tatar), qaraçay-balkar, altay, qazax, 
qırğız, özbək, türkmən və azər xalqlarının
 
soykökündə
 
iĢtirak edən as 
boyunun birbaĢa kas-bi (kaspi), az-aq (qazax), az-kiĢi, az-ər (azər/xəzər) 
                                                 
143
 As, Ass, AĢa, OĢ, Asa, Ası, Assa, Talas (tala-as), Asar, Asnas, Yası, Assı, Asılı, Assı-
Corakçi, Temes-Ass, Biyuk-Ass (Кузеев, 1974, 228-230). 
144
 Вамбери, 1874,  302. 
145
 Толстова, 1971;  Мизиев, 1986; 1990; Закиев 1995; Azər xalqı, 2000; Зякиев, 
1998;  Ъялилов, 1988 а; 1988 b; Ъяфяров, 1999.  
     Azərbaycanda qədim as boyunun doğu  və quzey ölkələrə, özəlliklə quzey-batı  yöndə 
miqrasiyası, orada german boylarına qarıĢıb əriməsi, Norveç konunqlarının as soyundan 
törəyən kralları və bu soyun Asar//Azar (Azərbaycan) ölkəsindən getmə tarixi haqqında 
məĢhur səyyah-alim Tur Heyerdalın fikirlərini sonrakı bölmədə verəcəyik. 
146
 
Вадецкая 1986, 176.  
147
 Azər xalqı, 2000, 31. 
148
  ЭИАСА, 95-96. 
149
 Az, Aziar (azər), Azax, Azaklar, Azmana, Aza, Azalı//Azalu, Azanlı, AĢağı Aza,
 
Verin 
(yuxarı)  Aza,  Azərəhmədli,  Azbuğa/Asbuğa,  Az-kala,  Az-pinar  (az  bulağı),  Asilar,  Aslı, 
Askara, Asman, Asnı, Aspakan, Aspek, Azai-Ģen (az yurdu), Asiatspor (as çuxuru), Asi-
atsor (as dərəsi), AĢtarak və sairə (Хоренатси, 1858, 335-339;  ETL, 1986). 

---