«Doqquz Bitik» sırası



Yüklə 3,78 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə55/122
tarix30.12.2017
ölçüsü3,78 Kb.
#18490
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   122

 
120 
etnonimlərinin  kökündə  durması  və  bu
 
etnonimlərin
 
çox
 
geniĢ
 
areala
 
ya-
yılması
 
bir
 
daha
 
göstərir ki,
 
as/az boyadı prototürk çağında yaranmıĢdır.  
Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, Atropaten adını Strabon yal-
nız bir  yerdə Atropat (΄Αηροπαηηζ) adı  ilə əlaqəli sayır, Atarpatkan adı 
da  «od-ər» (atar) modelində
 
düzəlib
 
«atəĢ qoruyan»
 
(atar-pat)
 
anlamlı
 
titul
 
əsasında  pəhləvi-fars
 
dillərində  yaranıb  fars-hay
 
qaynaqlarında  görünür. 
Azərbaycan
 
adı
 
isə
 
«azər
 
boyu»
 
(az//xəz-ər)
 

 
«azər
 
boyları»
 
(azər-bi) et-
nonimi əsasında yaranmıĢ və müxtəlif dilli qaynaqlarda əks olunmuĢdur: 
atar (od-ər) 
+
 pat 

kan 
 = 
Atarpatkan
  > 
Atrapatkan 
azər (az-ər) 
+
 bi 
+
 qan 
=
 Azərbiqan 

Azərbaycan
 
Beləliklə, qarĢımızda iki müxtəlif mənĢəli xoronim vardır. Ġrandilli 
mühitdə  yaranıb,  yalnız Urmu  hövzəsini əhatə  edən  «Atropatın  yurdu» 
anlamlı 
Atrapatkan
  adından  fərqli  olaraq, 
Azərbaycan
  adı  türk  mənĢəli 
etnotoponimdir və «Azər boylarının yurdu» anlamı ilə daha geniĢ etnik 
coğrafiya bildirir. Siyasi-coğrafi anlamda isə ayrı-ayrı çağlarda Azərbay-
can adının müxtəlif sınırları olmuĢdur.
150
  S. Nəsirovun məlumatına görə, 
ərəblər  Azərbaycan  xalçasına  azərbiyyə  (azərbi)  deyirdilər,  müfəssir  Ġbn 
AĢur bu deyimin Quranda (ĞaĢiyə surəsi, 16-cı ayə) keçdiyini də yazmıĢdır. 
Azər  dilində  su  ilə  bağlı  iĢlənən  türkmənĢəli  söz 
və  formantların  əksəri  prototürk  dövründən  qalma 
olduğundan  onların  çoxu  ayrı-ayrı  türk  boylarının 
dilində saxlanmıĢdır. Axarsu adlarının öyrənilməsi 
etnik  tarix
 
üçün
 
gərəklidir

çünki  bəzi  etnonimlər 
sularla bağlı yarandığı kimi, bəzi axarsu adları da 
etnonimdən törəyir. Bu qarĢılıqlı əlaqəni demoqrafik baxımdan izlədikcə 
türk
 
etnosunun  ilkin
 
yurdunu
 

 
sonrakı miqrasiya
 
yönlərini  müəyyən
 
et-
mək olur. Bu köçlərin haradan baĢlanıb, hansı yöndə getməsi isə eyni çay 
adlarının tarixi-müqayisəli təhlili ilə ortaya çıxır.
 
Məsələn, əgər əlimizdə 
son  üç  minil  ərzində  dalğa-dalğa  Qaradənizin  quzeyinə  köç  edən  türk 
boyları
 
haqqında
 
məlumat
 
olmasaydı
,
 
təkcə həmin bölgədə onlarla axarsu 
adının türkcə olması faktı kifayət edərdi ki, həmin köçlərin gerçəkliyini 
təsdiq edək. Mərkəzi Avropada 5200 axarsu adını təhlil edən tanınmıĢ rus 
                                                 
150
 «Hudûd əl-âləm» əsərində Xəzərin batısı azər boylarının yurdu sayılır: «Xəzərin do-
ğusu Quz və Xarəzmə açılan bir çöldür. Quzeyi Quza və xəzərlərin bir qisminə açılır. 
Batısı xəzərlərin və azərbaycanlıların qəsəbələrinə bitiĢir. Güneyində isə Gilan, Deylə-
man, Təbəristan və Gürqana bitiĢməkdədir» (ĠCGT, 1985, 57). 
 
 
Hidronimlər 
 


 
121 
alimi O. N. Trubaçyev Azaq-Qaradəniz quzeyində Yujnaya Buqa, Dnepr 
və Dnestr çaylarına qovuĢan 300-dən artıq axarsu adının etimologiyasını 
vermiĢ,  65  hidronimin  türkcə  olduğunu  müəyyən  etmiĢdir.
151 
  Müəllifin 
naməlum mənĢəli saydığı və ya iran-slavyan mənĢəli hesab etdiyi bir ne-
çə  türkmənĢəli  çayadını  və  Herodotun  qeyd  etdiyi  Boristhen  (Dnepr), 
Aksiy  (Trakiyada)  hidronimlərini  də  nəzərə  alsaq,  son  üç  minil  ərzində 
Avropada nəqədər türk axarsu adının yarandığını görə bilərik.
 152
 
Hidronimin
 
etnonimə

etnonimin
 

 
hidronimə  çevrilə
 
bilməsi  türk
 
dillərində  geniĢ  yayılmıĢ  olaydır.  E.  Nuriyev  Böyük  Qafqaz  dağlarının 
güney  ətəklərində  olan  Bazar,  Bilecik,  Arqan  (Arqın),  Qullar,  Qıpçaq, 
Cəlair, Cünnüt (Züküt), Künqot, Lekit, Lahıc, Muğanlı, Padar, Sabunçu, 
Tanqut  kimi  etnohidronimlərin  yaxında  yerləĢən  kənd  adları  və  etnooy-
konimlərdən  yarandığını  yazır.
153
 
 
Kiçik
 
bir
 
bölgədə
 
ortaya
 
çıxan bu
 
qədər 
etnohidronimin  yaranma  modelini  türk  etnosunun  yayıldığı  ərazilərdə 
gözdən keçirəndə onun sistem təĢkil etdiyini görmək olur. Bu baxımdan,
 
Subar,
 
Bulqar

Qarqar,
 
Tərtər,
 
Xəzər-Kaspi,  Gedar, Pir-Saqat, Saqa,  Zəngi 
kimi qədim etnohidronimləri areal üzrə öyrənmək lazım gəlir. 
  Çay  adlarından danıĢarkən  bir  məqamı da  nəzərə  almaq  lazımdır 
ki, bu da hər hansı bir xalqın böyük çayadını sadəcə «çay» sözünə çevir-
məsidir.  Belə  ki,  bəzi  qafqazdilli  xalqlar  Kür,  Qanıx,  qaraçay-balkarlar 
                                                 
151
 Трубачев, 1968, 248-268. 
     Həmin  türk  mənĢəli  hidronimlərin  siyahısını  burda  verməyi  lazım  bildim,  çünki  bu 
yazarın  «Названия  рек  правобережной  Украины»  kitabı  geniĢ  oxucu  kütləsinə  bəlli 
deyil və buradakı türkcə çayadları gələcək tədqiqatçılara lazım ola bilər: Acamka, Ançak-
rak// Yançukrak, Atalıkova, Axtırka, Babuzya (*Baba-özən), Bazavluk//Buzuluk//Bazan-
luk, Bakçaliya, BakĢa, BakĢala/BakĢaleya, BekĢa //BeĢka, Bık (*Büyük), Burçak, Buyuk-
anskiy,  Qayçul,  Hormokleya//Qromokleya,  Deliqiol//Tiliqul,  Dortosayskaya,  Ġrkley,  Ġn-
qul, Ġnqulets, Ġçenka, Koqarlık, Kaqamlık, Kairka, Karayteben, Karan /Kuran, Karatul, 
Karaçekrak/Karatuprak, KaĢlaqaç, Kiçkas, Kobak, Koqilnik, Kodıma/Kudım, Kolomak, 
Konka, Koçkaska, Kula, Kuma, Kunila/Kanela, Kuçuqum/KuĢuqum, Manjele, Orel, Sa-
qala, Saqa (Dolqaya Saqa, Staraya Saqa), Saksaqan, Sasık, Suqakleya, Taqamlık, Tay-
lik, TaĢanka, TaĢlik, Tersa, Tiliqul, Turunçuk, Tyasmin, Uzen, Tsareqol (Sarıqol), Çiçikle-
ya, Çuqmak//Çumqak, YuĢtubey, Yaqorlık, Yançul, Yar Osozı (Трубачев, 1968). 
152
  O. N.Trubaçyev BerĢad (BərĢad), Ovrat-Devka (arvad-qız), Sibur (subar), Sukel hid-
ronimlərini
 
naməlum, Samara, Sula, Dortoba adlarını iran,
 
Kotır (Kotur) adını isə slav-
yan mənĢəli vermiĢdir. Lakin bu adların türkcə olduğunu aĢağıda izah edəcəyik. Dörtoba 
çayı da Dört-oba kəndindən axdığı üçün Dortoba adlanır və rus salnamələri burada tok-
sobiç (doqquzoba), yetebiç (yeddioba) və tertrobiçi (törtəroba) boyunun yaĢadığını xəbər 
verir (Плетнева, 1990, 163).  
153
 Нуриев, 1990, 193. 


Yüklə 3,78 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   122




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə