120
etnonimlərinin kökündə durması və bu
etnonimlərin
çox
geniĢ
areala
ya-
yılması
bir
daha
göstərir ki,
as/az boyadı prototürk çağında yaranmıĢdır.
Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, Atropaten adını Strabon yal-
nız bir yerdə Atropat (΄Αηροπαηηζ) adı ilə əlaqəli sayır, Atarpatkan adı
da «od-ər» (atar) modelində
düzəlib
«atəĢ qoruyan»
(atar-pat)
anlamlı
titul
əsasında pəhləvi-fars
dillərində yaranıb fars-hay
qaynaqlarında görünür.
Azərbaycan
adı
isə
«azər
boyu»
(az//xəz-ər)
və
«azər
boyları»
(azər-bi) et-
nonimi əsasında yaranmıĢ və müxtəlif dilli qaynaqlarda əks olunmuĢdur:
atar (od-ər)
+
pat
+
kan
=
Atarpatkan
>
Atrapatkan
azər (az-ər)
+
bi
+
qan
=
Azərbiqan
>
Azərbaycan
Beləliklə, qarĢımızda iki müxtəlif mənĢəli xoronim vardır. Ġrandilli
mühitdə yaranıb, yalnız Urmu hövzəsini əhatə edən «Atropatın yurdu»
anlamlı
Atrapatkan
adından fərqli olaraq,
Azərbaycan
adı türk mənĢəli
etnotoponimdir və «Azər boylarının yurdu» anlamı ilə daha geniĢ etnik
coğrafiya bildirir. Siyasi-coğrafi anlamda isə ayrı-ayrı çağlarda Azərbay-
can adının müxtəlif sınırları olmuĢdur.
150
S. Nəsirovun məlumatına görə,
ərəblər Azərbaycan xalçasına azərbiyyə (azərbi) deyirdilər, müfəssir Ġbn
AĢur bu deyimin Quranda (ĞaĢiyə surəsi, 16-cı ayə) keçdiyini də yazmıĢdır.
Azər dilində su ilə bağlı iĢlənən türkmənĢəli söz
və formantların əksəri prototürk dövründən qalma
olduğundan onların çoxu ayrı-ayrı türk boylarının
dilində saxlanmıĢdır. Axarsu adlarının öyrənilməsi
etnik tarix
üçün
gərəklidir
,
çünki bəzi etnonimlər
sularla bağlı yarandığı kimi, bəzi axarsu adları da
etnonimdən törəyir. Bu qarĢılıqlı əlaqəni demoqrafik baxımdan izlədikcə
türk
etnosunun ilkin
yurdunu
və
sonrakı miqrasiya
yönlərini müəyyən
et-
mək olur. Bu köçlərin haradan baĢlanıb, hansı yöndə getməsi isə eyni çay
adlarının tarixi-müqayisəli təhlili ilə ortaya çıxır.
Məsələn, əgər əlimizdə
son üç minil ərzində dalğa-dalğa Qaradənizin quzeyinə köç edən türk
boyları
haqqında
məlumat
olmasaydı
,
təkcə həmin bölgədə onlarla axarsu
adının türkcə olması faktı kifayət edərdi ki, həmin köçlərin gerçəkliyini
təsdiq edək. Mərkəzi Avropada 5200 axarsu adını təhlil edən tanınmıĢ rus
150
«Hudûd əl-âləm» əsərində Xəzərin batısı azər boylarının yurdu sayılır: «Xəzərin do-
ğusu Quz və Xarəzmə açılan bir çöldür. Quzeyi Quza və xəzərlərin bir qisminə açılır.
Batısı xəzərlərin və azərbaycanlıların qəsəbələrinə bitiĢir. Güneyində isə Gilan, Deylə-
man, Təbəristan və Gürqana bitiĢməkdədir» (ĠCGT, 1985, 57).
Hidronimlər
121
alimi O. N. Trubaçyev Azaq-Qaradəniz quzeyində Yujnaya Buqa, Dnepr
və Dnestr çaylarına qovuĢan 300-dən artıq axarsu adının etimologiyasını
vermiĢ, 65 hidronimin türkcə olduğunu müəyyən etmiĢdir.
151
Müəllifin
naməlum mənĢəli saydığı və ya iran-slavyan mənĢəli hesab etdiyi bir ne-
çə türkmənĢəli çayadını və Herodotun qeyd etdiyi Boristhen (Dnepr),
Aksiy (Trakiyada) hidronimlərini də nəzərə alsaq, son üç minil ərzində
Avropada nəqədər türk axarsu adının yarandığını görə bilərik.
152
Hidronimin
etnonimə
,
etnonimin
də
hidronimə çevrilə
bilməsi türk
dillərində geniĢ yayılmıĢ olaydır. E. Nuriyev Böyük Qafqaz dağlarının
güney ətəklərində olan Bazar, Bilecik, Arqan (Arqın), Qullar, Qıpçaq,
Cəlair, Cünnüt (Züküt), Künqot, Lekit, Lahıc, Muğanlı, Padar, Sabunçu,
Tanqut kimi etnohidronimlərin yaxında yerləĢən kənd adları və etnooy-
konimlərdən yarandığını yazır.
153
Kiçik
bir
bölgədə
ortaya
çıxan bu
qədər
etnohidronimin yaranma modelini türk etnosunun yayıldığı ərazilərdə
gözdən keçirəndə onun sistem təĢkil etdiyini görmək olur. Bu baxımdan,
Subar,
Bulqar
,
Qarqar,
Tərtər,
Xəzər-Kaspi, Gedar, Pir-Saqat, Saqa, Zəngi
kimi qədim etnohidronimləri areal üzrə öyrənmək lazım gəlir.
Çay adlarından danıĢarkən bir məqamı da nəzərə almaq lazımdır
ki, bu da hər hansı bir xalqın böyük çayadını sadəcə «çay» sözünə çevir-
məsidir. Belə ki, bəzi qafqazdilli xalqlar Kür, Qanıx, qaraçay-balkarlar
151
Трубачев, 1968, 248-268.
Həmin türk mənĢəli hidronimlərin siyahısını burda verməyi lazım bildim, çünki bu
yazarın «Названия рек правобережной Украины» kitabı geniĢ oxucu kütləsinə bəlli
deyil və buradakı türkcə çayadları gələcək tədqiqatçılara lazım ola bilər: Acamka, Ançak-
rak// Yançukrak, Atalıkova, Axtırka, Babuzya (*Baba-özən), Bazavluk//Buzuluk//Bazan-
luk, Bakçaliya, BakĢa, BakĢala/BakĢaleya, BekĢa //BeĢka, Bık (*Büyük), Burçak, Buyuk-
anskiy, Qayçul, Hormokleya//Qromokleya, Deliqiol//Tiliqul, Dortosayskaya, Ġrkley, Ġn-
qul, Ġnqulets, Ġçenka, Koqarlık, Kaqamlık, Kairka, Karayteben, Karan /Kuran, Karatul,
Karaçekrak/Karatuprak, KaĢlaqaç, Kiçkas, Kobak, Koqilnik, Kodıma/Kudım, Kolomak,
Konka, Koçkaska, Kula, Kuma, Kunila/Kanela, Kuçuqum/KuĢuqum, Manjele, Orel, Sa-
qala, Saqa (Dolqaya Saqa, Staraya Saqa), Saksaqan, Sasık, Suqakleya, Taqamlık, Tay-
lik, TaĢanka, TaĢlik, Tersa, Tiliqul, Turunçuk, Tyasmin, Uzen, Tsareqol (Sarıqol), Çiçikle-
ya, Çuqmak//Çumqak, YuĢtubey, Yaqorlık, Yançul, Yar Osozı (Трубачев, 1968).
152
O. N.Trubaçyev BerĢad (BərĢad), Ovrat-Devka (arvad-qız), Sibur (subar), Sukel hid-
ronimlərini
naməlum, Samara, Sula, Dortoba adlarını iran,
Kotır (Kotur) adını isə slav-
yan mənĢəli vermiĢdir. Lakin bu adların türkcə olduğunu aĢağıda izah edəcəyik. Dörtoba
çayı da Dört-oba kəndindən axdığı üçün Dortoba adlanır və rus salnamələri burada tok-
sobiç (doqquzoba), yetebiç (yeddioba) və tertrobiçi (törtəroba) boyunun yaĢadığını xəbər
verir (Плетнева, 1990, 163).
153
Нуриев, 1990, 193.
Dostları ilə paylaş: |