«Doqquz Bitik» sırası



Yüklə 3,78 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə56/122
tarix30.12.2017
ölçüsü3,78 Kb.
#18490
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   122

 
122 
Kuban, bəzi türk boyları Ġtil çayadını ayrılıqda çay anlamlı söz kimi iĢlə-
dir,
 
yəni
 
kur,
 
kan/xan,
 
itil/edil,
 
kuban
 
sözləri
 
«çay»  anlamlı  apelyativə 
çevrilir.  Azər  türklərinin  dilində  axarsu,
 
bataqlıq, dəniz və göllərlə bağlı 
iĢlənən bir sıra apelyativ sözlər baĢqa türk dillərində də özünü göstərir.
154
 
Belə etnohidronimlər digər türk bölgələrində olduğu kimi,
 
Tatarıstanda da 
geniĢ yayılmıĢdır: Bolqar yılqası, Kıpçak yılqası, Bəcənə yılqası, Koman 
yılqası.
155
 Bunların  çoxu  prototürk  və  protoazər  dövründə  yaranmıĢdır: 
sub (su), özən (üzən), çay (say), saz, dəniz, göl, qol, bulaq, balıq, axar, 
arıq (arx), aĢar, taĢar, atar, basar,
 
sel.
  
Bəzi
 
türk
 
dillərində
 
fərqli
 
apelyativlər
 

 
vardır:
 
oğuz boylarında
 
çay,
 
özən

bəzi
 
qıpçaq dillərində kemyılka (azərcə cılxa).
 
Bəzi apelyativlərdə 
dillər  üzrə  irmaq (azər),  yermak  (tatar),  sirma  (çuvaĢ)  və  üzən-uran  kimi 
fonetik  variantlar  ortaya  çıxmıĢdır.  Azər  dilində  qalmayan,  lakin  baĢqa 
türk  dillərində  saxlanan  «su  anbarı»  anlamında  tatar  dili  və  dialektlərində 
biya, bua, buy və Bi-küle (Bi gölü), baĢqord və kumuk dilində bıya, buv-
qan.
156
 Qədimdə  Urmu  hövzəsində  Buya  çayı  vardı.
157
 Ömrünün  son  on 
ilini  qədim  türk  onomastikasının  öyrənilməsinə  sərf  edən  və  bu  sahədə 
çox  dəyərli  kitablar  yazan  Qiyasəddin  Qeybullayev  Tatarıstandan  Amur 
çayına qədər onlarla Bia adlı çay və  gölün adını çəkəndən sonra, doğru 
olaraq, mənĢəcə türk sözü olan Van gölü adının qədim urartu dilində Bia-
ini formasından yarandığını yazır.
158
 
«Su»
 
sözü
 
haqqında
 
çoxlu
 
fikirlər söylənmiĢ, məqalə yazılmıĢdır. Bu 
yöndə  yazılan məqalələri təhlil edən A.Tietze qeyd edir ki, sözün qədim 
forması sub Ģəklində olmuĢdur.
159
 Bu qədim prototürk forması özbək,
 
ku-
muk,
 
noqay
 
dillərində  və  bəzi  azər  deyimlərində  suv  Ģəklində  qalmıĢdır: 
suvarma (suv-ar-ma), suvaq (suv-aq), suvat (suv-at).
160
 Ön Asiyada su sözü 
                                                 
154
 Boğaz, ağız, burun, dirsək, qol, yaxa, baĢ, ayaq, göz kimi bədən üzvlərini bildirən 
sözlər  və  digər  əlamət,  keyfiyətlə  bağlı  sözlər:  qanlı,  sulu,  quru,  bulanıq,  duru,  qara, 
sarı, ağ, qırmızı, soyuq, isti, ayırıc (ayrık, adır), qotur, duzlu, südlü, Ģor, acı, turĢ, sızqa, 
gur, bataq və s. 
155
 Гарипова, 1991. 
156
 Eyni qaynaq,  30,  32,  50,  63,  74.  
157
 АВИИУ, 49 (6).  
158
 ЕАМТИЛ, 71-72. 
159
 Tietze, 1971, 29. 
160
 Ъялилов, 1988, 148. 


 
123 
sumer, urartu dillərinə, doğuya gedən türklərdən isə çin, koreya və yapon 
dillərinə keçmiĢdir.
161
  
Ömrünün
 
son
 
illərini
 
azər
 
türklərinin  qədim  tarixini  mixi  yazılarda 
tədqiq edən elamĢünas alimimiz Y. B. Yusifov m.ö. III minilin ortaların-
dan I minilin ortalarına qədərki dövrü əhatə edən qaynaqlarda  Ġkiçayarası 
ilə Urmu  yaxalarında  yaĢamıĢ  «Su xalqı» haqqında gərəkli bəlgələr əldə 
etmiĢ
 

 
etnonimin
 
cəmlik bildirən -bi Ģəkilçisi ilə iĢlənən su-bi
 
/
 
sum-bi
 

suv-bi variantlarını elmi dəqiqliklə Ģərh etmiĢdir.
162
 A.
 
Ġ.
 
YaĢĢenko Kursk 
vilayətində  Sula,  Suca  çayadlarını  qədim  türk  dövrünə  aid  edir,  coğrafi 
terminologiya üzrə tanınmıĢ uzman sayılan E.
 
M.
 
Murzayev isə  yazır ki, 
«geniĢ  Avropa  və  Asiya  məkanında  ikinci  tərəfi  su  sözü  ilə  iĢlənən  Ka-
rasu

Sarısu,
 
Ulusu,  Kızılsu,  Aksu,
 
Tuzlusu,  KaĢkasu,  Koysu,
 
Adılsu kimi 
hidronimlər tükənməz saydadır».
163
  
Mixi yazılarda
 
ĠD
 
determinativi ilə verilən hidronimlər
 
sırasında
 
su
 
sözü ilə iĢlənənlər də vardır. Boğazköy het mətnlərində SuvamaĢiSuvaĢ-
Ģuva,
 
Suvanta,
 
Suvatar,
 
Zuvaxu
 
coğrafi
 
adlar  da
 
diqqəti  çəkir.
164
 Ayrılıqda 
id
Su  apelyativi  m.ö.  IX  əsrdə  asur  yazısında  çayadı  kimi  qeyd  olunmuĢ-
dur:
 
«Sua çayını keçib Dəclə çayına tərəf yol aldım».
165
  
Görünür, zaman keçdikcə sub sözündə son samit sub > suv // sum  
sub >sup kimi fonetik inkiĢaf qanunlarına uyğun m~v~p  samitlərinə keç-
miĢ, sonralar sup variantı ilə iĢlənən sper (suber) etnonimi də ortaya çıx-
mıĢdır. Bu
 
variantlı apelyativ Urartu yazılarına görə qədim *Quru-sup 
(quru-çay) toponimində görünür: 
URU
Gurrusupa toponimi Urmu gölündən 
doğuda müasir Quru-göl hidronimi olan bölgədə qeydə alınmıĢdır.
166
    
                                                 
161
 Sumerlərin Su tanrısı Enkidu, onun məbədi-evi isə Abzu (*Eb-Su) adlanırdı, akad di-
linə  də
 
Apsu
 
Ģəklində
 
keçmiĢdi.  Yerli  türk  boylarından
 
urartu
 
dilinə  sızıb
 
«dəniz»,
 
«göl»
 
anlamında
 
iĢlənən
 
sue~tsue
 
sonralar
 
hay
 
dilinə
 
tsov
 
formasında keçmiĢdir. Koreyaca su
çincə  Ģuy,  yaponca  suy  Ģəklində  iĢlənən  «su»  anlamlı  sözləri  təsadüfi  oxĢarlıq  saymaq 
çətindir, güman ki, bunlar qədim alınmadır. Monqolca usun
 
(u-sun)
 
«su»
  
ayrı kökdəndir. 
162
 Юсифов, 1987. 
163
 Ященко, 101;  Мурзаев, 1984, 529. 
164
 Ertem 1973; Burada suv sözünə qoĢulan maĢı (baĢı), aĢuv (aĢıb), atar (atar), axu (axan?) 
apelyativləri görünür. Güney Azərbaycan və Altayda SubaĢıSuubajı çayları olduğu kimi, 
digər  elementlər  də  türk  hidronimlərində  geniĢ  iĢlənir:  SuvaĢĢuva  (Suv-aĢub),  Suvatar 
(Suv-atar), Zuvaxu (Suv-axan). 
165
 АВИИУ,  № 23, III, 92. 
166
 ТУ, 68. 


Yüklə 3,78 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   122




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə