122
Kuban, bəzi türk boyları Ġtil çayadını ayrılıqda çay anlamlı söz kimi iĢlə-
dir,
yəni
kur,
kan/xan,
itil/edil,
kuban
sözləri
«çay» anlamlı apelyativə
çevrilir. Azər türklərinin dilində axarsu,
bataqlıq, dəniz və göllərlə bağlı
iĢlənən bir sıra apelyativ sözlər baĢqa türk dillərində də özünü göstərir.
154
Belə etnohidronimlər digər türk bölgələrində olduğu kimi,
Tatarıstanda da
geniĢ yayılmıĢdır: Bolqar yılqası, Kıpçak yılqası, Bəcənə yılqası, Koman
yılqası.
155
Bunların çoxu prototürk və protoazər dövründə yaranmıĢdır:
sub (su), özən (üzən), çay (say), saz, dəniz, göl, qol, bulaq, balıq, axar,
arıq (arx), aĢar, taĢar, atar, basar,
sel.
Bəzi
türk
dillərində
fərqli
apelyativlər
də
vardır:
oğuz boylarında
çay,
özən
,
bəzi
qıpçaq dillərində kem, yılka (azərcə cılxa).
Bəzi apelyativlərdə
dillər üzrə irmaq (azər), yermak (tatar), sirma (çuvaĢ) və üzən-uran kimi
fonetik variantlar ortaya çıxmıĢdır. Azər dilində qalmayan, lakin baĢqa
türk dillərində saxlanan «su anbarı» anlamında tatar dili və dialektlərində
biya, bua, buy və Bi-küle (Bi gölü), baĢqord və kumuk dilində bıya, buv-
qan.
156
Qədimdə Urmu hövzəsində Buya çayı vardı.
157
Ömrünün son on
ilini qədim türk onomastikasının öyrənilməsinə sərf edən və bu sahədə
çox dəyərli kitablar yazan Qiyasəddin Qeybullayev Tatarıstandan Amur
çayına qədər onlarla Bia adlı çay və gölün adını çəkəndən sonra, doğru
olaraq, mənĢəcə türk sözü olan Van gölü adının qədim urartu dilində Bia-
ini formasından yarandığını yazır.
158
«Su»
sözü
haqqında
çoxlu
fikirlər söylənmiĢ, məqalə yazılmıĢdır. Bu
yöndə yazılan məqalələri təhlil edən A.Tietze qeyd edir ki, sözün qədim
forması sub Ģəklində olmuĢdur.
159
Bu qədim prototürk forması özbək,
ku-
muk,
noqay
dillərində və bəzi azər deyimlərində suv Ģəklində qalmıĢdır:
suvarma (suv-ar-ma), suvaq (suv-aq), suvat (suv-at).
160
Ön Asiyada su sözü
154
Boğaz, ağız, burun, dirsək, qol, yaxa, baĢ, ayaq, göz kimi bədən üzvlərini bildirən
sözlər və digər əlamət, keyfiyətlə bağlı sözlər: qanlı, sulu, quru, bulanıq, duru, qara,
sarı, ağ, qırmızı, soyuq, isti, ayırıc (ayrık, adır), qotur, duzlu, südlü, Ģor, acı, turĢ, sızqa,
gur, bataq və s.
155
Гарипова, 1991.
156
Eyni qaynaq, 30, 32, 50, 63, 74.
157
АВИИУ, 49 (6).
158
ЕАМТИЛ, 71-72.
159
Tietze, 1971, 29.
160
Ъялилов, 1988, 148.
123
sumer, urartu dillərinə, doğuya gedən türklərdən isə çin, koreya və yapon
dillərinə keçmiĢdir.
161
Ömrünün
son
illərini
azər
türklərinin qədim tarixini mixi yazılarda
tədqiq edən elamĢünas alimimiz Y. B. Yusifov m.ö. III minilin ortaların-
dan I minilin ortalarına qədərki dövrü əhatə edən qaynaqlarda Ġkiçayarası
ilə Urmu yaxalarında yaĢamıĢ «Su xalqı» haqqında gərəkli bəlgələr əldə
etmiĢ
və
etnonimin
cəmlik bildirən -bi Ģəkilçisi ilə iĢlənən su-bi
/
sum-bi
/
suv-bi variantlarını elmi dəqiqliklə Ģərh etmiĢdir.
162
A.
Ġ.
YaĢĢenko Kursk
vilayətində Sula, Suca çayadlarını qədim türk dövrünə aid edir, coğrafi
terminologiya üzrə tanınmıĢ uzman sayılan E.
M.
Murzayev isə yazır ki,
«geniĢ Avropa və Asiya məkanında ikinci tərəfi su sözü ilə iĢlənən Ka-
rasu
,
Sarısu,
Ulusu, Kızılsu, Aksu,
Tuzlusu, KaĢkasu, Koysu,
Adılsu kimi
hidronimlər tükənməz saydadır».
163
Mixi yazılarda
ĠD
determinativi ilə verilən hidronimlər
sırasında
su
sözü ilə iĢlənənlər də vardır. Boğazköy het mətnlərində SuvamaĢi, SuvaĢ-
Ģuva,
Suvanta,
Suvatar,
Zuvaxu
coğrafi
adlar da
diqqəti çəkir.
164
Ayrılıqda
id
Su apelyativi m.ö. IX əsrdə asur yazısında çayadı kimi qeyd olunmuĢ-
dur:
«Sua çayını keçib Dəclə çayına tərəf yol aldım».
165
Görünür, zaman keçdikcə sub sözündə son samit sub > suv // sum və
sub >sup kimi fonetik inkiĢaf qanunlarına uyğun m~v~p samitlərinə keç-
miĢ, sonralar sup variantı ilə iĢlənən sper (suber) etnonimi də ortaya çıx-
mıĢdır. Bu
variantlı apelyativ Urartu yazılarına görə qədim *Quru-sup
(quru-çay) toponimində görünür:
URU
Gurrusupa toponimi Urmu gölündən
doğuda müasir Quru-göl hidronimi olan bölgədə qeydə alınmıĢdır.
166
161
Sumerlərin Su tanrısı Enkidu, onun məbədi-evi isə Abzu (*Eb-Su) adlanırdı, akad di-
linə də
Apsu
Ģəklində
keçmiĢdi. Yerli türk boylarından
urartu
dilinə sızıb
«dəniz»,
«göl»
anlamında
iĢlənən
sue~tsue
sonralar
hay
dilinə
tsov
formasında keçmiĢdir. Koreyaca su,
çincə Ģuy, yaponca suy Ģəklində iĢlənən «su» anlamlı sözləri təsadüfi oxĢarlıq saymaq
çətindir, güman ki, bunlar qədim alınmadır. Monqolca usun
(u-sun)
«su»
ayrı kökdəndir.
162
Юсифов, 1987.
163
Ященко, 101; Мурзаев, 1984, 529.
164
Ertem 1973; Burada suv sözünə qoĢulan maĢı (baĢı), aĢuv (aĢıb), atar (atar), axu (axan?)
apelyativləri görünür. Güney Azərbaycan və Altayda SubaĢı, Suubajı çayları olduğu kimi,
digər elementlər də türk hidronimlərində geniĢ iĢlənir: SuvaĢĢuva (Suv-aĢub), Suvatar
(Suv-atar), Zuvaxu (Suv-axan).
165
АВИИУ, № 23, III, 92.
166
ТУ, 68.
Dostları ilə paylaş: |