«Doqquz Bitik» sırası

 
126 
ralar sumer xalqının adı yaranmıĢdır.  Bu türk adını onlara subar türkləri 
deyil, bölgəyə gələn ilk sami boyu akadlar vermiĢdi.
172
 
*Sub-Ana.  Qədim subar boylarının  yaĢadığı  Ġkiçayarasının quzey 
bölgəsində Dəclə çayına qovuĢan Zebene-su // Sebene-su keçmiĢdə *Sub-
Ana
 
formasında
 
iĢlənmiĢdir, çünki mixi yazılarda bu çayadı II
 
Tukulti-
Ninurti (
889-884
) annalı və
 
II
 
AĢĢurnasirapal (
884-859
) yazısında 
ĠD
Subnat 
kimi
 
qeyd olunur ki, buradakı -t  elementi akad dilində bəzi çay adlarına 
qoĢulan Ģəkilçidir.
173
  
Asur
 
yazılarında
 
«Subnat çayının baĢlarından  Kirruri aĢırımına», 
«iç aĢırıma
 
//
 
Subar
 
//
 
Urartu
 
ölkəsinə
 
qədər»
 
və ya «Ninevədən çıxıb batıya 
Subnat çayına qədər» ifadələrinə əsaslanan mütəxəssislər onu Urartudan 
kənarda,  Ġkiçayarasının  quzeyində,  Subar  bəyliyinin  batı sınırında  axtar-
mıĢ və Üçgöl-su çayının davamı olan Zebene-su, rusca hərbi kartoqrafik 
xəritədə  (1903)  Dibene-su  çayı  ilə  eyniləĢdirmiĢlər.
174
 Doğrudan  da,  bu 
hidronimin  qədim  və  yeni  forması  eyni  sözün  müxtəlif  zəmində  fonetik 
dəyiĢməsidir:
 
   Sub-ana  > Subna-t (asur dili deyimi) 
   Sub-ana  > Zeb-ene (subar boylarının deyimi)
 
Görünür,
 
sonralar ermən adlanan yerli türk arme boyları qədim Su-
bar bəyliyinin batısında Arme bölgəsindən axıb Dəcləyə qovuĢan Su-Ana 
hidronimini qutsal saymıĢ, Ana-Ġdel, Ana-Kür kimi ona «Ana-Su» demiĢ-
lər.
 
Antik müəlliflər buna oxĢar Soana çayadını Xəzərə tökülən alban
 
çayı 
kimi qeyd etmiĢlər.
175
 Katun (qadın) çayının və Herodotun yazdığı saqa 
soykökü əfsanəsindəki Boristhen (Dnepr) çayının da Ulu-Ana ilə əlaqəsi 
vardır. Bingöldə Peri-su çayı axır. Sonrakı Göy-Türk yazılarında qutsal 
Yer-Sub deyimində də Su tapınaq anlamı daĢıyır. 
Sulu.  Mosul  bölgəsinin quzeyində Asur  çarı Sinaxxerib  (705-681) 
Ninevə  Ģəhərini  suyla  təmin  etmək  üçün  18  kanal  çəkib  Xusura  çayına 
                                                 
172
 Ġkiçayarasının orta bölgələrinə gəlib, burada ilk rastlaĢdığı subar boylarının adını hə-
min boyların arxasında - Ġkiçayarasının güneyində yaĢayan əhaliyə də Ģamil edən samilər 
bu adın tələffüzünü sumer /sumer Ģəklinə salmıĢlar (Azər xalqı, 130). 
173
 ТУ, 170; Bu element türkcə çayadlarında xarakterikdir: Kavartu (Qarabağ), Caqatu 
və Taqatu (Urmu hövzəsi), Arattu (asur yazısında), Kayaktu (Baburnamə, 500) və b. 
174
 АВИИУ, № 22-25. 
175
 АИОСК, 149. 

---

 
127 
qoĢur.
 
Bu  kanallardan  biri  Sulu  toponimi  ilə  verilən  ərazidən  baĢlanan 
arxdır.
176
 Sulu adlanan yerdən su arxının çəkilməsi təbiidir. 
BaĢqa
 
bir
 
Sulu adını asur qaynaqları Kuman bölgəsi ilə Mexri böl-
gəsi
 
arasında
 
verir.
 
KUR
Salua
 
formasında
 
yazılan
 
bu
 
yeradını uzmanlar Cudi 
dağından
 
doğuda
 
yerləĢən
 
müasir
 
Sulu
 
ilə
 
eyniləĢdirirlər.
177
 Nəzərə
 
alaq  ki, 
bəzi
 
türk
 
dillərində sala sözünün «çayın qollara ayrıldığı yer»
, 
«çay
 
qolu» 
anlamı vardır.
178
 
S.  Ataniyazov  türkmən  boyları  sırasında  suv
 
/
 
su  sözləri  ilə  yara-
nan
 
suvan,  suvar,  suvqöz,  suvcar,  suvlar,  suvsatan,  suvçı,  susak,  suyuk 
etnonimlərini göstərmiĢ, K. Q. Menges qədim slavyan qaynaqlarında qeyd 
olunan Dneprin doğu qolu Sula hidronimini türkcə sulaq və ya suluq söz-
lərindən yarandığını yazmıĢdır.
179
 Hazırda bir neçə Sulak hidronimi vardır. 
Kara-suv.  Boğazköy  mətnlərində  KaraĢĢuva  toponimi  qeyd  olun-
muĢdur. Anadoluda bir neçə Kara-su hidronimi vardır ki, bunlardan biri-
nin  qədimdə  toponimə çevrilməsi  (Karaçay  kimi)  mümkün  haldır  və  bu 
baxımdan,
 
həmin
 
bölgə
 
adının  qədim
 
Karasuv
 
formasında
 
iĢlənməsi
 
də 
təbiidir.
180
 Bu toponimin m.ö.
 
II minildə Anadoluda yaĢayan qaĢqay bo-
yuna aid edilməsi göstərir ki, həmin toponimin qaynağında türkcə olan 
Karasuv hidronimi durur.
181
  
Deyiləni nəzərə alsaq, onu indi Fəratın  yuxarı qollarından biri olub, 
vaxtilə qaĢqay bölgəsində axan Karasu ilə eyni saya
 
bilərik.
 
Bu
 
hidronimə
 
Özbək
 
elində
 
Korasuv,
 
Türkmən elində
 
Karasuv-bulaq Ģəklində rast gəl-
mək  olur.
182
 Türk
 
boylarının  yayıldığı ərazilərdə  iĢlənən bu hidronimin 
etimologiyası suyun tərkibinə, tamına görə «ağır» anlamı və qara-bulaq 
deyimindən göründüyü kimi, yerdən çıxan qara-su «yer suyu» (bulaq) 
anlamı ilə bağlıdır.
183
 
                                                 
176
 АВИИУ, №60. 
177
 Манандян, 1956, 8; Арутюнян, 1970, 15. 
178
 Мурзаев, 1984, 493. 
179
 Атаниязов, 1988,107-108;  Менгес, 1979, 101, 131.  
    Avropada indi də Sala, Sulu, Sulits çayları vardır, lakin burada Kimmer (Qamər) yur-
dunda  hələ  m.ö.V  əsrdə  Esxil  Siaxa  (Su  axa?)  gölü  olduğunu  göstərmiĢ,  I  əsr  müəllifi 
Pompey Troq isə Sava çayının adını çəkmiĢdir (АИОСК, 15, 98). 
180
 Ertem, 68.  
181
 Гиоргадзе 1961;  Ъялилов, 1990, 187-188. 
182
 Нафасов, 1988, 253;  Атаниязов, 1980, 94.  
183
 Altayın Karasu çayları «bulaq suyu» sayılır (Молчанова, 210). 

---