«Doqquz Bitik» sırası

 
130 
Əvvəla, Qızıl-eli adı ilə Səlcuq imperiyasının yaranmasında aktiv 
iĢtirak edən boybirliyi vaxtilə Xəzərin güneyindən
 
Türkmənistana  keçən 
qızıl boyları idi.
193
 Ġkincisi də, Ġstəxri bu hidronimi sebid-ruz, Ġbn Xordad-
beh Ġsbidrud Ģəklində  yazsa da, həmin forma farsca 
ﺭﻭﺩ ﺳﻐﻴﺩ
  (Səfid-rud) 
deyimidir
 
ki
, 
bugün həmin formada iĢlənən «ağ çay» anlamındadır.
 
Qızıl-
üzən üç  minil  öncə  həmin bölgədə  yaĢayan  qızıl boylarının adı  ilə bağlı 
etnohidronim kimi iĢlənmiĢdir. Həmin çağlarda bu regionda üzən apelya-
tivi
 
Alazan
 
(Qanıx)  adında  və
 
Dağıstanda
 
UtamıĢ
 
kəndindən
 
keçən
 
Qamri-
özən (qamər-çayı) etnohidronimində saqa-qamər boylarından qalan niĢa-
nədir. Dağıstanda Al-ozen, Buqlen-ozen çayları da vardır.
194
   
Azərbaycanda
 
o qədər böyük və kiçik çaylar, bulaq və göllər var ki, 
onları  sayıb  qurtarmaq  olmur.  Azərbaycanda  XVII  əsrdə  olmuĢ  Adam 
Oleari təkcə RəĢt-ġamaxı yolunda 80 böyük çayın üzərindən keçdiyini ya-
zır.
195
 Qədim Azərbaycan coğrafi sınırından kənarda qalan prototürk yurd-
larındakı axarsuları da nəzərə alsaq, bu hidronimlərin sadəcə sıralanması 
bir neçə ayrıca bitiyə sığar. Ona görə də, burada əsasən tarixi qaynaqlar-
da adı keçən hidronimlərdən söbət açılır.
 
Uzunluğuna görə Fərat
 
(
2700 
km
)
, 
Dəclə
 
(
1900 km
)
, 
Kür
 
(
1500 km
)
, 
Araz
 
(
1000
 km)
 
çayları fərqlənir.
196
  
Eyni
 
istiqamətə
 
axıb
 
sonda
 
birləĢən  Dəclə-Fərat  və  Kür-Araz  qoĢa 
çayları «ikiçayarası» coğrafi terminini iĢlətmək üçün zəmin
 
yaradır.
 
Türk
 
yurdlarında
 
belə
 
ikiçayarası
 
çoğrafi
 
durumu
 
olan  Sayxun-Cayxun
 
//Seyhun- 
Ceyhun  (Sır-dərya  və  Amu-dərya),
 
Güney  Anadoluda  Çukurovadan  Ġskən-
dərun körfəzinə
 
axan  Seyhan-Ceyhan kimi qoĢa  çaylar  çoxdur, lakin  Ġkiça-
yarası (Mesopotamiya)
 
termini
 
daha  çox  qədim  subar boylarının  yaĢadığı 
Dəclə-Fərat  arası  üçün  iĢlənir,  mixi  yazılarda  həmin  ərazi  «subar  ölkəsi» 
anlamında  Subartu,  həmin  çaylar  da  Ġdiqla/Ġdiqna  və  Bura(t)  adlanır.
 
Sumer yazısında deyilir:
 
                                                                                                                        
kün  olmuĢdur  ki,  Qızıl-bud  bölgəsinin  siyasi-inzibati  durumu  monqol  yürüĢünə  qədər 
iki  minil  boyunca  bir  neçə  dəfə  dəyiĢmiĢ,  buradakı  qızıl  boylarının  bir  qismi  Quzey 
Azərbaycana, bir qismi də Orta Asiya və Güney Sibirə miqrasiya etmiĢdi.  
193
 S. Ataniyazov yazır ki, bu qızıl boybirliyi baĢında Qızıl ibn Yəhya adlı türkmən bəyi 
dururdu  (Атаниязов, 1988, 58).  
194
 ОК, 193. 
195
 ПОА, 256. 
196
 Qızıl-üzən və Fəratın yuxarı qolu Murat-su 700 km, Qanıx və Qabırrı 400 km, Samur, 
Tərtər,  Pir-saqat,  Sumqayıt,  Türyançay  200  km  və  Bazarçay,  Həkəri,  hər  iki  Arpaçay, 
Zəngi kimi uzunluğu ilə seçilən xeyli çay vardır. 
 

---

 
131 
      Luqal-e 
id
İdigna  
id
Buranun-bi-da  im-ma-da-an-tab. 
197
 
         
«Çar Dəclə (suyu) ilə Fərat (suyu) birləĢdirdi» 
 
Burat.  Qaynağını Doğu Anadolu dağlarından alıb, Dəclə ilə birlikdə 
Fars körfəzinə tökülən Fərat çayı müxtəlif dillərdə, qədim  yazılı mənbə-
lərdə belə adlanır: 
 
 
Sumer   
- Buranun 
 
 
Akad    
- Purattu(m) 
 
 
Het 
    
- Puratti, Puranti, Puran, Puruna 
 
 
Hurri   
- Puranti 
 
 
Urartu   
- Puranade (
id
pu-ra-na-de) 
 
 
Yəhudi  
- Perat 
 
 
Elam      
- UpratuĢ (u-ip-ra-tu-iĢ) 
 
 
Qədim pers 
- Ufratu, Hufratu 
 
 
Yeni fars 
- Fərat  
 
 
Yunan   
- Εσυρατης 
 
 
Azər 
 
- Fərat  
   
 
Türk 
 
- Fırat  (aĢağı axarı)  
Türk 
 
- Murat (yuxarı axarı)
 
Göründüyü
 
kimi
, 
yunanlar
 
bu
 
çayadını
 
elam
 
deyiminə
 
uyğun iĢlətmiĢ-
lər.
 
Təxminən  m.ö.VII-VI  əsrlərdə  perslər  Elama  gələndə  ilk  dəfə  bu  adı
 
yerli boylardan eĢitdiyi varianta uyğun tələffüz etmiĢ, az sonra bu hidro-
nim
 
həmin
 
formada  yunan-pers  təması  ilə  yunan  dilinə
, 
oradan  da digər 
Avropa xalqlarının dilinə keçmiĢdir. Ərəb istilası çağlarında fars, türk və 
azər
 
boyları
 
bu
 
ümumiĢlək
 
hidronimi
 
yenidən
 
ərəb
 
dilindən
 
almıĢlar.  Elam-
dan uzaq olub, birbaĢa sumer, akad
,
 het boylarının ərazisindən
 
keçən
 
bu 
çaya
 
zaman
 
qədimliyi
 
və
 
məkan
 
yaxınlığı
 
ilə
 
seçilən
 
həmin xalqların
 
dili-
ndəki
 
variant
 
ilkin
 
formaya
 
daha
 
yaxındır
 
və
 
hər
 
üç dildə adın əvvəli bura 
~pura, sonu uyğun
 
(-nun
, 
-tu
, 
-t) hissələrinə ayrılır.
198
 Sözün ilk hissəsi
 
türk
 
onomastikasında
 
yayğın
 
olan
 
börü
 
(qurd) sözünü xatırladır, necə ki,  BaĢ-
qord
 
elində
 
Bürele
, 
Büre-ubası
, 
Büre-bazı
 
yılqası
 
hidronimləri
 
bu
 
apelya-
tivi  əks  etdirir.
199
 Dneprin  sol  qolu  Samaraya  axan  Volçey  reçka  çayının 
da rusca adı onun Börü-çay hidroniminin kalkası olduğunu göstərir. 
Bu
 
baxımdan,
 
Dəclənin
 
iki
 
böyük sol qolunun Böyük və  Kiçik  Zab 
adlanması
 
diqqəti  çəkir.
 
Samsun  bölgəsində  Qara-dənizə  tökülən  YeĢil-
                                                 
197
 Cohen, 311-312. 
198
 Boğazköy het mətnləridə Purana, Puranzi, Puruna çayadları da var (Ertem, 198). 
199
 Гарипова, 1991, 64. 

---