«Doqquz Bitik» sırası



Yüklə 3,78 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə62/122
tarix30.12.2017
ölçüsü3,78 Kb.
#18490
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   122

 
134 
formaları iĢlənirdi.
206
 Arameylər  bu  son  variantı  alıb, Ģəkilçisiz  iĢlətmiĢ 
və Digla deyimini sonralar bura gələn pers
 

 
ərəb boylarına ötürmüĢlər.  
Deməli

bu
 
adın
 
mənĢəyi
 
aramey
 
tarixinə  qədər  yox

ondan  əvvəlki 
çağlarda iĢlənmiĢ formalar əsasında açılmalıdır.
 
Həmin formalar isə sumer-
akad dilində fərqlənir, belə ki, sumerlər Ġdigna, akadlar Ġdiglat formasını
 
iĢlədir.
 
Hər
 
iki
 
deyimdə
 
idi
 
və  gla(t)~gna  elementləri
 
vardır.
 
Hər
 
halda, 
sumerlər Ġkiçayarasına akadlardan daha əvvəl gəlmiĢ və burada Dəclənin 
qədim  adını  yerli  xalqdan  eĢitmiĢdilər.  Sumer  dilində  «ox»  loqoqramı
 
ti
 
sözü
 
ilə
 
oxunduğundan

burada
 
ox
 
sözü  istisna  olunur,  «ayaq»  loqoqramı 
isə gin sözü ilə oxunub «get», «gəl» anlamını verir.
 
Hidronimin ikinci gna 
elementində həmin gin sözü görünür. Burada sumercə olmayan idi sözünə 
sumercə  gin  (gna)  feili  qoĢulubsa,  akad  variantında  gla  elementi  ona 
uyğun anlam bildirməlidir ki, bu da yerli subar dilində gəl feilidir.
 
Hidro-
nimin yəhudi dilindəki variantı həmin gəl sözünü
 
tam
 
saxlayıb.
 
Deməli, 
bütöv adın ikinci elementi subarca gəl sözü, sumercə gna sözü
 
olub
 
«gəlmək» 
anlamını verir.
207
  
Adın  əvvəli  isə  subarca  «iti»  anlamında
 
iĢlənən iti
 
/
 
idi  sözüdür  və 
adın bütöv forması «iti-gələn» anlamında *Ġti-gəl Ģəklində bərpa olunur. 
Bu etimoloji yozum semantik, morfonoloji, həm də onomastik qanunlara 
uyğundur.  Adam  Oleari  (XVII  əsr)  Xəzərə  axan  böyük  çaylar  sırasında 
Volqa,  Kür,  Araz,  Qızıl-üzən,  Bıstraya,  Aksay,  Koysu  adlarını  çəkir. 
Əsəri ruscaya çevirənlər «iti» sözünü rusca Bıstraya kimi vermiĢlər.
208
 
O. T. Molçanova isə Altaydakı Ġtı-qem (Ġti-çay)
 
adında yanlıĢ olaraq, ıdık 
«qutsal» sözü olduğunu yazır.
209
  
Belə  ki,  onomastik  söz  dildən  dilə  çevriləndə  əvvəlki  semantika 
saxlanır,
 
bunu
 
sumer
 
variantında
 
adın
 
ikinci
 
hissəsinin
 
tərcüməsi  və  qədim 
pers
 
variantında
 
bütöv
 
adın
 
uyğun
 
sözlə
 
tərcüməsi
 
göstərir.
 
Bu
 
adı
 
alan hər 
xalq  onu  öz  dilinin  morfonoloji  süzgəcindən  keçirmiĢ,  fonetik  qanuna 
uyğun  dəyiĢmiĢdir,  bunu  da  aramey,  qədim  pers  və  ərəb  deyimlərində 
gördük.Yəhudi dilində (Tövratda) sözün əvvəlinə səsinin artımı Mada-
                                                 
206
  Ġbn Xordadbeh Dəclənin aĢağı qollarından birinin hələ IX əsrə qədər Diclat və Dicle 
al-Aura «kor Dəclə» adlandığını yazır (Ибн Хордадбех, 76, 136). 
207
  Sukel//Sukil
 
çayadlarında da 
 
gəl
 
feili
 
görünür
 
(Трубачев,
 
1968, 264); 
208
  ПОА, 256. 
209
  Buradakı  Ġtukoltın-bajı
 
(Ġti-gölün
 
baĢı) toponiminin isə ıduk sözünü əks etdirməsi 
mümkündür (Молчанова, 1979, 351). 


 
135 
dakı  çayadı  kimi  verilən  «üzən»  apelyativində  də  hözən  Ģəklindədir.
210
 
Yəhudi  dilində  ilkin  formaya  daha  yaxın  ide-gel  (hidegel)  variantı  çox 
ilgincdir. Görünür

onlar
 
bu
 
adı ya
 
birbaĢa batı subar boylarından eĢitmiĢ,
 
ya  da  tarixi  qaynaqlarda  əksini  tapmayan  daha  qədim  əlaqə  vaxtı  adın 
ilkin  formasını  mənimsəmiĢlər.
 
Bu  son  ehtimal  daha  tutarlıdır,  çünki 
yəhudilərin  içinə  Ġkiçayarasından  gedən  Ġbrahim  peyğəmbərin  dilindən 
hidronimin
 
subar
 
türkcəsini
 
eĢidə
 
bilərdilər.  RəĢidəddinin
 
(Oğuznamə) 
Qaraqumda adını çəkdiyi Tuqla hidronimi də (Ġ)tuqla formasına oxĢayır. 
Bu çayadının türkcə deyimi üçün onomastik zəmin vardır, çünki 
türkdilli hidronimlərdə gəl feili iĢlənir: Qazax eliınin Pavlodar mahalında 
Janqeldi-özen (Yangəldi çayı) vardır. Dnepr çayının qolu Seym keçmiĢdə 
Seim-qel kimi iĢlənmiĢdir.
211
 Türk hidronimikasında iti~idi sözü lap qədim 
çağlardan
 
iĢlək olmuĢ,
 
bu ada -l
 
Ģəkilçisi
 
qoĢub

Ġtil~Ġdil çayadını ayrı-ayrı
 
bölgələrə
 
daĢımıĢlar. Hətta
 
bulqar-tatar dilində
 
itil  sözü
 
«böyük
 
çay»
 
anla-
mında apelyativə çevrilmiĢ, Ana-Ġdel, Çulman idele, Kama ideleAqıydel 
(Ağ
 
idel),
 
Vyatka idele kimi hidronimlər yaranmıĢdır.
212
 
 
Bəzi Bizans qaynaqlarında Dunay və Dnepr çayları da Ġtil adlanır, 
lakin  əksər  mənbələrdə  Ġtil~Ġdil  adı  əsasən  Volqa  çayını  bildirir.  Klavdi 
Ptolemey
 
(II əsr)
 
bu çayı
 
Ġtel, Menandr
 
(VI əsr)
 
Ġtil~Ġtel,
 
Mahmud KaĢğari 
(XI əsr) Etil Ģəklində verir. Məsudi isə Xəzərə Ak-Ġdel və Kara-Ġdel adlı 
iki çayın töküldüyünü yazır, Yenisey çayının da Tuba çökəyindən keçən 
sağ qolu I minildə Ġtil adlanırdı. Ġkiçayarasında Midyat dağlarının güney-
doğu ətəyində Dəclə yaxasındakı indiki Ġdil köyünün adı da diqqəti
 
çəkir. 
Əgər
 
bu
 
toponim
 
sonradan
 
bura
 
Səlcuqlar
 
dönəmində  gələn  türk  boyları
 
ilə qayıtmamıĢsa, onda qədim dövrün yadigarı sayıla bilər. Bu halda dü-
Ģünmək olar ki, subarlar Dəcləyə Ġdi, Ġdil və Ġdigəl demiĢlər, çünki bura 
gələn sumerlər Ġdi və Ġdi-gəl variantlarını eĢitdikləri üçün son adı öz dil-
lərindəki feillə Ġdiqna Ģəklində iĢlətmiĢlər. 
Beləliklə,  Dəclə  çayının  adı  prototürk  çağından  Ġslamaqədərki 
dövrəcən  Ġkiçayarasına  gələn  xalqların  tarixinə  iĢıq  tutur,  hətta  adın  hər 
forması zaman ölçüsünə çevrilib, bura hansı etnosun nə vaxt gəldiyini 
açıq göstərir. Aydın olur ki, subarlar yaĢayan Ġkiçayarasına öncə sumer, 
sonra  sami  boylarından  bir-birinin  ardınca  akad,  asur,  aramey,  ərəb  və 
                                                 
210
  АОП, 1986, 123. 
211
  ДГС, 153-154 
212
  Гарипова, 1991, 121, 268;  Asur qaynağında Zamuada bir Edir çayı və indiki Abe-
Diz Ġdide çayı kimi verilir. 


Yüklə 3,78 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   122




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə