134
formaları iĢlənirdi.
206
Arameylər bu son variantı alıb, Ģəkilçisiz iĢlətmiĢ
və Digla deyimini sonralar bura gələn pers
və
ərəb boylarına ötürmüĢlər.
Deməli
,
bu
adın
mənĢəyi
aramey
tarixinə qədər yox
,
ondan əvvəlki
çağlarda iĢlənmiĢ formalar əsasında açılmalıdır.
Həmin formalar isə sumer-
akad dilində fərqlənir, belə ki, sumerlər Ġdigna, akadlar Ġdiglat formasını
iĢlədir.
Hər
iki
deyimdə
idi
və gla(t)~gna elementləri
vardır.
Hər
halda,
sumerlər Ġkiçayarasına akadlardan daha əvvəl gəlmiĢ və burada Dəclənin
qədim adını yerli xalqdan eĢitmiĢdilər. Sumer dilində «ox» loqoqramı
ti
sözü
ilə
oxunduğundan
,
burada
ox
sözü istisna olunur, «ayaq» loqoqramı
isə gin sözü ilə oxunub «get», «gəl» anlamını verir.
Hidronimin ikinci gna
elementində həmin gin sözü görünür. Burada sumercə olmayan idi sözünə
sumercə gin (gna) feili qoĢulubsa, akad variantında gla elementi ona
uyğun anlam bildirməlidir ki, bu da yerli subar dilində gəl feilidir.
Hidro-
nimin yəhudi dilindəki variantı həmin gəl sözünü
tam
saxlayıb.
Deməli,
bütöv adın ikinci elementi subarca gəl sözü, sumercə gna sözü
olub
«gəlmək»
anlamını verir.
207
Adın əvvəli isə subarca «iti» anlamında
iĢlənən iti
/
idi sözüdür və
adın bütöv forması «iti-gələn» anlamında *Ġti-gəl Ģəklində bərpa olunur.
Bu etimoloji yozum semantik, morfonoloji, həm də onomastik qanunlara
uyğundur. Adam Oleari (XVII əsr) Xəzərə axan böyük çaylar sırasında
Volqa, Kür, Araz, Qızıl-üzən, Bıstraya, Aksay, Koysu adlarını çəkir.
Əsəri ruscaya çevirənlər «iti» sözünü rusca Bıstraya kimi vermiĢlər.
208
O. T. Molçanova isə Altaydakı Ġtı-qem (Ġti-çay)
adında yanlıĢ olaraq, ıdık
«qutsal» sözü olduğunu yazır.
209
Belə ki, onomastik söz dildən dilə çevriləndə əvvəlki semantika
saxlanır,
bunu
sumer
variantında
adın
ikinci
hissəsinin
tərcüməsi və qədim
pers
variantında
bütöv
adın
uyğun
sözlə
tərcüməsi
göstərir.
Bu
adı
alan hər
xalq onu öz dilinin morfonoloji süzgəcindən keçirmiĢ, fonetik qanuna
uyğun dəyiĢmiĢdir, bunu da aramey, qədim pers və ərəb deyimlərində
gördük.Yəhudi dilində (Tövratda) sözün əvvəlinə h səsinin artımı Mada-
206
Ġbn Xordadbeh Dəclənin aĢağı qollarından birinin hələ IX əsrə qədər Diclat və Dicle
al-Aura «kor Dəclə» adlandığını yazır (Ибн Хордадбех, 76, 136).
207
Sukel//Sukil
çayadlarında da
gəl
feili
görünür
(Трубачев,
1968, 264);
208
ПОА, 256.
209
Buradakı Ġtukoltın-bajı
(Ġti-gölün
baĢı) toponiminin isə ıduk sözünü əks etdirməsi
mümkündür (Молчанова, 1979, 351).
135
dakı çayadı kimi verilən «üzən» apelyativində də hözən Ģəklindədir.
210
Yəhudi dilində ilkin formaya daha yaxın ide-gel (hidegel) variantı çox
ilgincdir. Görünür
,
onlar
bu
adı ya
birbaĢa batı subar boylarından eĢitmiĢ,
ya da tarixi qaynaqlarda əksini tapmayan daha qədim əlaqə vaxtı adın
ilkin formasını mənimsəmiĢlər.
Bu son ehtimal daha tutarlıdır, çünki
yəhudilərin içinə Ġkiçayarasından gedən Ġbrahim peyğəmbərin dilindən
hidronimin
subar
türkcəsini
eĢidə
bilərdilər. RəĢidəddinin
(Oğuznamə)
Qaraqumda adını çəkdiyi Tuqla hidronimi də (Ġ)tuqla formasına oxĢayır.
Bu çayadının türkcə deyimi üçün onomastik zəmin vardır, çünki
türkdilli hidronimlərdə gəl feili iĢlənir: Qazax eliınin Pavlodar mahalında
Janqeldi-özen (Yangəldi çayı) vardır. Dnepr çayının qolu Seym keçmiĢdə
Seim-qel kimi iĢlənmiĢdir.
211
Türk hidronimikasında iti~idi sözü lap qədim
çağlardan
iĢlək olmuĢ,
bu ada -l
Ģəkilçisi
qoĢub
,
Ġtil~Ġdil çayadını ayrı-ayrı
bölgələrə
daĢımıĢlar. Hətta
bulqar-tatar dilində
itil sözü
«böyük
çay»
anla-
mında apelyativə çevrilmiĢ, Ana-Ġdel, Çulman idele, Kama idele, Aqıydel
(Ağ
idel),
Vyatka idele kimi hidronimlər yaranmıĢdır.
212
Bəzi Bizans qaynaqlarında Dunay və Dnepr çayları da Ġtil adlanır,
lakin əksər mənbələrdə Ġtil~Ġdil adı əsasən Volqa çayını bildirir. Klavdi
Ptolemey
(II əsr)
bu çayı
Ġtel, Menandr
(VI əsr)
Ġtil~Ġtel,
Mahmud KaĢğari
(XI əsr) Etil Ģəklində verir. Məsudi isə Xəzərə Ak-Ġdel və Kara-Ġdel adlı
iki çayın töküldüyünü yazır, Yenisey çayının da Tuba çökəyindən keçən
sağ qolu I minildə Ġtil adlanırdı. Ġkiçayarasında Midyat dağlarının güney-
doğu ətəyində Dəclə yaxasındakı indiki Ġdil köyünün adı da diqqəti
çəkir.
Əgər
bu
toponim
sonradan
bura
Səlcuqlar
dönəmində gələn türk boyları
ilə qayıtmamıĢsa, onda qədim dövrün yadigarı sayıla bilər. Bu halda dü-
Ģünmək olar ki, subarlar Dəcləyə Ġdi, Ġdil və Ġdigəl demiĢlər, çünki bura
gələn sumerlər Ġdi və Ġdi-gəl variantlarını eĢitdikləri üçün son adı öz dil-
lərindəki feillə Ġdiqna Ģəklində iĢlətmiĢlər.
Beləliklə, Dəclə çayının adı prototürk çağından Ġslamaqədərki
dövrəcən Ġkiçayarasına gələn xalqların tarixinə iĢıq tutur, hətta adın hər
forması zaman ölçüsünə çevrilib, bura hansı etnosun nə vaxt gəldiyini
açıq göstərir. Aydın olur ki, subarlar yaĢayan Ġkiçayarasına öncə sumer,
sonra sami boylarından bir-birinin ardınca akad, asur, aramey, ərəb və
210
АОП, 1986, 123.
211
ДГС, 153-154
212
Гарипова, 1991, 121, 268; Asur qaynağında Zamuada bir Edir çayı və indiki Abe-
Diz Ġdide çayı kimi verilir.
Dostları ilə paylaş: |