«Doqquz Bitik» sırası

 
140 
(KuruĢ)  adını götürmüĢdür.
226
 Urartu
 
qaynaqları Göycə gölünün arxasında 
Guria(ini),
 
Çaldır
 
gölündən
 
yuxarıda  isə  Kuriani  (asur  qaynağı  Quriani) 
adlı bölgələr olduğunu ortaya qoyur ki, bunlardan biri Kürün baĢlandığı 
yerə, digəri də orta axarına yaxındır.
227
  
Bu  adlarda  və  Vandan  quzeydə  verilən  Kuriaka  toponiminin  də 
kökündə  kur  sözü  seçilir.
228
 Bu  söz  Arazın  solunda  keçmiĢ  Kürdüklü 
(Armavir), Qarabağda Küratan adlarında görünür. Ümumiyətlə, Kür adı-
nın öncə Kür çayının  yuxarı axarlarında  yaranması mümkündür.
 
Həmin 
bölgədəki böyük Çorox çayının da adı türkcədir.
229
 
Bəzi tuva, özbək, türkmən, hun, evenk soyadları - kurenlıq, kuroma,
 
quroma-quneĢ, uttura-kuru, kurı və kurıkan kimi etnonimlərdə özünü gös-
tərən kur  sözünün  Kür  hidronimi  ilə  əlaqəsini  aydınlaĢdırmaq  üçün özəl 
araĢdırma lazım olduğunu söyləyən
 
V.
 
P.
 
Kobıçyevin fikri maraqlı
 
görünsə 
də, belə bir əlaqədən danıĢmaq mümkün deyildir, çünki verilən etnonim-
lərin  morfoloji  tərkibində  həmin  hidronimin  yaranmasında  iĢtirak
 
edən
 
apelyativ
 
görünmür.
 
Kürün etnohidronim ola bilməsi Urartu qaynaqlarında 
rast  gəldiyimiz  toponimlərlə aydınlaĢa  bilər, lakin  onların
 
da  informativliyi
 
azdır.  Doğrudur
, 
bir  sumer  eposunda  qəhrəmanın  qarĢısında  duran  çətin 
maneələrdən biri «qorxulu Kur çayıdır», lakin bu da qaranlıq Kur dünya-
sında axan mifik çaydır.
230
 
Kür
 
çayının
 
dil
 
mənĢəyindən
 
danıĢarkən
 
«Kir
 
çayı  əvvəl
 
Kor  Ģək-
lində olmuĢdur» deyən Strabonun qeydini və azər dilində Ana Kür, Dəli 
Kür xalq deyimlərini nəzərə almaq lazım gəlir.  Strabonun qeydinə  görə, 
bu hidronimi Kür deyil, Kur Ģəklində bərpa etmək olur.  
Kur sözünün azər və
 
qırğız
 
dillərində
 
«çay»
, 
baĢqord dilində «bulaq» 
mənası çayadı 
>
 su modeli ilə yarandığı üçün «çay» 
>
 çayadı (Kur) etimo-
logiyası istisna olunur.  Kür adında  «bol
 
sulu»,
 
«qüvvətli»  və  «dəliqanlı», 
«coĢqun» anlamı olmasını toponim uzmanları qeyd etmiĢlər.
231
 Oğuz xanın 
                                                 
226
 Страбон, XV. III. 6. 
227
 Меликишвили, 1954, 62;  Арутюнян, 1970, 281-282. 
228
 ТУ, 123. 
229
 Müqayisə et: Krımda Çuruksu, SivaĢa tökülən Çoroxsu çayları (Белецкий, 99, 101).  
230
 Белицкий, 1980, 89. 
231
 Гейбуллайев,
 
1994
, 
189;  Ящмядов
, 
1985,  56; Ъялилов, 1988, 152;  О. 
Molçanova qırğız dilində kurdum sözünün  «gur  və  bulanıq  su»  mənasında  iĢləndiyini 
qeyd etmiĢdir (Молчанова, 1979, 244). 

---

 
141 
oğlunun adı Kür//Gur xandır. Dilimizdə «təpər» semantikası ilə seçilən 
güləĢmək (< kureĢ) sözündə qədim kur kökü qalmıĢdır. Vaxtilə, Kür ça-
yadını həmin kur  sözündən  yarandığını biz də qeyd  etmiĢdik. Protoazər
 
boyları
 
öz  yurdlarından
 
axan  ən  əsas,  lakin  vaxtaĢırı  subasmaları,  aĢıb-
daĢması, bir sözlə, «dəcəlliyi» ilə seçilən bu çaya gur axması və suyunun 
bolluğu  ilə  bağlı  həmin  anlamda  iĢlənən  Kur  adını  vermiĢlər.  Güney 
Qafqazın  ən  böyük  çayına  azərlərin  Ana  Kür,  Dəli  Kür  deməsi  həmin 
özəlliyi əks etdirir.   
Ağsu. Ġlk baxıĢdan Ağçay, Ağsu, Göyçay, Göysu, Qaraçay, Qarasu 
kimi  hidronimlərin  rənginə  görə belə  adlandırıldığını düĢünmək olar,  lakin 
nəzərə  alanda  ki,  ağ,  göy,  qara,  qırmızı,  sarı  rəngləri  qədimdə  həm  də 
cəhət  bildirən  sözlər  olmuĢdur,  onda  bu  tip  hidronimlərin  ilkin  anlamı 
coğrafi durumla izah oluna bilər. Ağ sözü ayrılıqda və çay/say/su sözləri 
ilə iĢlənmiĢ və türk etnosunun yayıldığı torpaqlarda ortaya çıxmıĢdır. 
Ġndi  Quzey  Qafqaz  ovalığında  Aksay,  Quzey  Azərbaycanda  Ağsu, 
Urmu gölündən yuxarıda Qızılçayın qolu Ağçay adlı çaylar olduğu kimi, 
digər türk yurdlarında da belə hidronimlər geniĢ yayılmıĢdır. Qədim qay-
naqlarda da  bu  hidronimə rast  gəlmək  olur.
 ‟´
Ακης Ģəklində yazılmıĢ Ak 
(çay)  hidronimi  Xorasan  bölgəsində  verilir.
232
 Troya  savaĢından  bəhs 
edən  Apollodor  Aksiy  hidronimini  qeyd  etsə  də,  yerini  dəqiq  göstərmir. 
Demək olar ki, türklərin ayağı dəydiyi bölgələrin çoxunda Ağsu adlı çaya 
rast gəlmək olur. 
Axar//Axur. Güman ki, Qaradağdan qaynağını alıb, soldan Qarasu 
çayına qoĢulan Axar-çay adı «ax-» feilindən yaranmıĢdır. Doğu Anadolu-
nun  SarıqamıĢ  bölgəsində  tapılan  urartu  yazısında  Axur(iani)  toponimi 
qeyd  olunmuĢ  və  bunun  indiki  Axuryan  (Arpa)  çayadında  qaldığı  müəy-
yən  edilmiĢdir
.
233
 
Bu saqa  bölgəsində  Arpa  çayını  Ksenofont  (m.ö.V  əsr) 
Arpa(su) kimi qeyd etmiĢdir.
234
 Ümumiyətlə, türk ellərində çayadlarında-
kı həm Axur, həm də Arpa sözlərinin qədim çağlardan iĢlənməsi və çox 
yayğın olması bəllidir.
 
Ġrəvan vilayətinin həm batı, həm də doğu sınırını cızan iki Arpa çayı 
vardır.
 
Maraqlı burasıdır ki, batı Arpanın qədim ekiz adı Axur olduğu kimi, 
doğu Arpanın
 
ġərurdakı qolu da Axura adlanır.
 
Ax feili ilə yaranan axarsu-
                                                 
232
 Herodot, III. 117. 
233
 Меликишвили, 1954, 62. 
234
 ВДИ, 1947, 32, 309; Anabasis. IV.VII.18. 

---