«Doqquz Bitik» sırası

 
146 
yiĢməsi ilə ortaya çıxmıĢdır ki, buradakı «bia» (su) apelyativinin, həmçinin 
gölün içindəki Ağ-tamar adası adının türk sözü olduğunu Q. Qeybullayev 
geniĢ Ģərh etmiĢdir.
254
 
Beləliklə,  gözdən  keçirdiyimiz  qədim  hidronimlərin  siyahısı  tam 
olmasa  da,  müəyyən  nəticəyə  gəlmək  üçün  kifayətdir.  Qədim  qaynaq-
larda  qeyd  olunmuĢ  hidronimlərin  zaman-zaman  yer  dəyiĢərək  doğu  və 
quzey  yönlərdə  görünməsi  türk  boylarının  həmin  istiqamətlərə  miqrasi-
yası  ilə  bağlıdır.  Bu  baxımdan,  yuxarıda  gözdən  keçirdiyimiz  axarsu 
adlarını yayılma arealına görə (a) və etnohidronim özəlliyi üzrə (b) qrup-
laĢdırmaq lazım gəlir:  
a)  Qədim hidronimlər və onların sonrakı paralelləri: 
Anadolu, 
Ġkiçayarası
 
Aksiy__-_Araks_,_Araz_Arpa_Bura(t)_Balık_,_Baluxaş(şa)'>Arax(tu) 
*(Suv)axu 
Aksiy 
     - 
Araks, Araz  
Arpa 
Bura(t) 
Balık , 
Baluxaş(şa) 
Biaini (Van) 
İtiqla 
Xabur 
Kızılsu 
Karasuv
 
      - 
Samara
 
Samur 
Samux 
     - 
Subar 
*Sub-ana 
Sulu, Salu 
Suv/Su  
SuvaĢĢuva
 
SuvamaĢı 
Turna-gölü 
Azərbaycan 
 
 
Arıxlu, Araq 
Axar, Axur 
Akes, Ağsu 
Alazan 
Araz, Araskut 
Arpa 
      - 
Balıq, Balıqlı, 
Balıx, Balxar 
Buya 
      - 
Qabırrı, Qabartı 
Qızıl-üzən 
Qarasu 
Kur, Kür
 
       - 
Samur 
Samux 
Selencə
 
Suvar, ġuvarı 
Soana(Su-ana) 
Sulu 
Sub/Suv/Su 
SuaĢan 
Su-baĢı
 
Turna(t) 
Quzey
 
Qafqaz və 
Avropa 
Arık 
Siaxa,
 
Kapar-Aqur
, 
Axtı 
Aksiy, Aksay, Aksu 
Al-ozen, Alazan
 
     - 
Arpa, Arba-kol 
Porat, Prut, Büre-yılqası 
Balık, Bolqar-yılkası, 
Balxar, Balqar, Balkan 
Bua 
İtil, Ak-Ġdel, Kara-Ġdel 
      - 
Kızılsu 
Karasu, Karaçay 
Kur, Kurmu 
Samara, Samarli 
Samur
 
       
- 
      - 
Suvar-el, Subar, Sabir 
Ana-(Ġdel) 
Sulu, Sula, Sulak 
Su, ġubĢuruk 
SivaĢ  
SubaĢi, SubaĢ 
Turna-yılkası 
Orta Asiya
 
və Sibir-
Altay
 
Arık, Ak-Arık 
Akar-çeĢme, Su-akın say 
Aksu, Akçay, Ak-karasu 
Alazan
 
Arıs, Arazqöl, Arasan
 
Arpa, ArbaluĢka
 
Buratı, Pora-çul, Börülü 
Balık, Balıktu, Balıksu,  
BalxaĢ-göl, BalkaĢ-çay 
Bua, Bia  
Ġ
til/
Ġ
del, Ġtıqem (iti-çay)
 
Kabırsu, Xamur 
Kızıl-çay, Kızıl-xem 
Karasuv, Karasu 
Kur, Kursay, Kurdüm 
      - 
 Samuralu 
      - 
Selenqa 
Sibir, ġübarköl
 
       - 
Sulu, Sulak-kobu 
Suv, Suvak  
      - 
Suu-bajı 
      -
 
                                                 
254
 ЕАМТИЛ,
 
71-72; T.
 
Canuzakov
 
Taldı-Kurqanda Buyen çayını qeyd etmiĢdir (ОУ, 28). 

---

 
147 
Qədim
   
qaynaqlarda  m.ö.
 
əks
 
olunmuĢ  hidronimlər  cədvəldə  qara 
hərflərlə verilmiĢ, onların sonralar Quzey Qafqaz-Avropa və Orta Asiya-
Sibir-Altay bölgələrində təkrar olunması göstərilmiĢdir. Əlbəttə, müqayi-
səyə  cəlb  olunan  hidronimlər  həmin  regionlar  üzrə  yayılan  ekiz  adların 
cüzi bir hissəsidir, lakin elə burada verilən paralel axarsu adları da aydın 
göstərir  ki,  qədimliyinə  görə,  hidronimlərin  miqrasiyası  Ġkiçayarası  və 
Anadolu-Azərbaycandan,  yəni  Ön  Asiyadan  baĢlayıb,  Quzey  və  Doğu 
regionlara yayılmıĢdır. 
b)  Boyadı
 > 
Etnohidronim modeli:
    
alban//alpan   
 
az//as//kaz//kas 
 
 
arqu  
bulqar//balqar  
 
qarqar  
qızıl  
qıpçaq 
karaçay//karaçaylı 
kedar/gedar 
koman//kuman  
zəngi//sangi  
padar   
peçenek  
saqa//saqat 
subar//suvar//suvlar  
 
tanqıt   
tərtər   
urumu//urmu 
 
 
-
 
Albana (Sumqayıt-çay),     
Alban dənizi  
-
 
Azaq-dənizi, Az-suı, Kasax-çay, 
Kas-Kaspi-Qəzvin-Xəzər dənizi, 
Xazar-göl 
 
-
 
Arqun, Arqın çayları  
-
 
Bulqar, Balkar, Balxar, BalkaĢ, 
Balık çayları
 
və BalxaĢ gölü 
 
-
 
Qarqar-çay
 
-
 
Qızıl-üzən
 
-
 
Qıpçaq-yılqası, KıpĢak-özen
 
-
 
Karaçay 
 
-
 
Gedar-çay 
 
-
 
Koman-yılqası, Kuban-çay 
 
-
 
Zəngi-çay,
 
Zəngi-mar çayı
 
-
 
Padar-çay 
 
-
 
Bəcənə-yılqası    
 
-
 
Saqa çayı,
 
Pir-Saqat,
 
Saqala çayı 
 
-
 
Suvarlı, Subar, ġuvarı, Sabir, 
Sibir, Suvarel çayları 
 
-
 
Tanqut-çay 
 
-
 
Tərtərçay 
 
-
 
Urmu gölü,
 
Urme çayı (Urme 
və Kur Amur çayının qollarıdır) 
 
Göründüyü kimi, türkcə çayadlarının yaranması yollarından biri də 
özəl sistem təĢkil edən etnonim 
>
 
hidronim modelidir. Nəzərdən keçirilən 
hidronimlərin türk etnosuna məxsus olduğunu vurğulayıb, demək lazım-
dır ki, hansı etnik soyun hara köçməsi sualına cavab axtaranda etnohidro-
nimin
 
verdiyi
 
informasiyaya tam arxalanmaq olar. Hidronimlərin bir qismi 
qədim qaynaqlarda adı keçən türk boyları ilə bağlı olub, onların müxtəlif 

---