149
dan axan Gedar-çayın
adını qeyd etməmiĢdir
,
lakin
gedar//kedar etnonimi
qədim qaynaqda əks olunduğundan, əlavə bəlgələr cəlb etməklə həmin
çayadını keçmiĢə bağlamaq
olur
və
ya
əksinə
,
qədim qaynaqda etnonim
deyil
,
Alban,
Kasax, Kaspi, Subar, Balıx, Qızıl-üzən kimi etnohidronim
əks olunmuĢsa, uyğun boyun həmin axarsu kənarında yaĢadığını tam yəqin-
liklə demək olar.
Beləliklə, qədim qaynaqlarda adı keçən hidronimlərin öyrənilməsi
və onların leksik anlamındakı informasiyanın dəyərləndirilməsi bir neçə
yöndə ümumiləĢdirmə aparmağa yardım edir:
1. Türk etnonimlərinin bir qismi «çay adamı» modeli ilə yaranıb:
sub-ar,
suv-bi,
çuv-aĢ,
suv-lar,
suv-an,
suv-car
qara-çay, qaraçay-lı,
balık, balık-lı,
balık-ar//bolq-ar (bulqar)
2. Türk
və
buryat-monqol dillərindəki
bulaq, qol, nohur kimi qarĢı-
lıqlı alınmalar istisna ediləndə əsas hidronim apelyativlərinin müqayisəsi
aydın göstərir ki, bu dillər eyni mənĢəli deyil:
çay/yılqa -
müren/qorxon; dəniz -
dalay
göl -
nohur/nuur; sub/su -
uha/usun və s.
3. Uzun
çayların axarı boyu ayrı-ayrı etnoslar
yaĢayırsa
,
belə çayın
müxtəlif
adları
ortaya
çıxır.
255
Qudyalçay xınalıq bölgəsində
Damdamınqa,
qırız
bölgəsində
Kur
adlanır
,
rutullar
Samur
çayına
Natsur
,
saxurlar
Dama,
ləzgilər
Kulan-vats
deyir
və
maraqlıdır
ki
,
bu
adların əksəri həmin dillərdə
«çay» mənalı apelyativdir. Axarı boyunca hidronimin dillər üzrə dəyiĢ-
məsi faktı həmin çayın hövzəsində müxtəlif xalqların yaĢadığını ortaya
qoyur. Bu baxımdan, prototürk və protoazər dövründə adını almıĢ Fərat-
Dəclə
və
Kür-Araz kimi böyük çaylar axarı boyunca adını dəyiĢməmiĢsə,
deməli, o çağlarda həmin çayların yaxasında eyni etnos yaĢamıĢ və bura
gələn
yeni etnoslar həmin hidronimləri yerli əhalinin dilindəki adla,
lakin
öz
tələffüzlərinə
uyğunlaĢdırıb iĢlətmiĢlər. Bunun örnəyi son beĢ minildə
Ġtigəl və Burat adlarının sumer dövründən üzübəri Dəclə-Fərat formasını
alana qədər keçdiyi deyim dəyiĢmələrində aydın görünür.
4.
Hidronimlərin
tədqiqi azər xalqının tarixi
coğrafiyasına
aydınlıq
gətirən və regionda qədim çağlardan baĢlanan demoqrafik dəyiĢmələri
izləməyə yardım edən tutarlı bəlgələr ortaya qoyur. Bəlli olur ki, türklər
255
Afrikada Coliba, Mayo, Frin Rua, Kuvara, Bafinq və bu kimi 9-a qədər adı olan Niger
çayının adı axarı boyunca ayrı-ayrı boyların bölgəsində dəyiĢir (Белецкий, 1972, 62).