153
Türk boylarının böyük miqrasiyası təkcə dağ, təpə, daĢ, baba, Ģat,
kap sözlərilə iĢlənən oronimləri
bütöv
Avrasiyaya yaymıĢdır. Altında qə-
dim türk arxeoloji kulturu yatan yerlərin təpə və kurqan sözlərilə bəlgə-
lənməsi də Avrasiya məkanında yayğın gələnəkdir. Bu gələnəyin kökü
qədim Ön Asiya qaynaqlarında aydın əks olunmuĢdur. Deyilənləri nəzərə
alıb, bir neçə qədim oronimi və onların sonrakı paralellərini apelyativlər
üzrə gözdən keçirək:
Tanrı, ata, baba. Oronim yaradan bu apelyativlərin bir yerdə veril-
məsi
onların dağ,
qaya,
qala adlarında qutsal çalar ortaya qoymasıdır ki,
bu da qədim türk dünyabaxıĢında Dağ kultu inamı ilə bağlıdır.
Dağlar
ozan
və Ģairlərin daima müraciət etdiyi mövzu, dağlar rədifli qoĢma və bayatı-
lar isə folklorda ən çox yayılan və etnik yaddaĢa təsir edən söz təpəridir.
Türk boyları epik qəhrəmanların yurdu-yuvası saydığı dağa Manas
dağı
(Qırğız eli)
,
AlpomiĢ-tepa
(Özbək
eli),
Koroğlu-dağı,
Koroğlu-qalası (hər
bölgədə)
adını vermiĢlər. Türküstanın
KaĢğar
dağ
silsiləsində
Mustaq-Ata
(Buzdağ-Ata),
Xakas
elində
Pir-taq
qutsal
dağlar sayılır. Tyan-ġan
dağları-
nın
Xan-Tenqri
,
ümumiyətlə
,
Doğuda
böyük
sıradağların Tanrı-dağları,
Tarbaqatay
adlanması dağ kultunun bariz formasıdır.
At kultu ilə yanaĢı, dağ kultuna da türk etnosunda olan böyük sev-
gini
baĢqa
xalqlarda görmək
olmur
,
sıradağlardan
ayrı
düĢən
dağa da qərib
kimi
baxan
türk
ona
Yalqızdağ
(Qazax və
Azər
eli)
,
Yetimdağ
(Türkmən
eli)
adı
verir.Yurdundan
çıxarılan hər
bir
türkün qəriblikdə yanğısı doğma elin
dağlarına sözlə
ismarıĢ
göndərməsində
görünür. El
dərdindən
Ģəhid
olan
dostum Fərman Kərimzadənin bu misraları bütün vedililərə sarı simdə
oxunan bayatıdır:
Vedinin yanı dağlar,
Burda bir El varıydı,
Ürəyi, canı dağlar.
Siz deyin, hanı, dağlar?
Bəllidir
ki,
azər
dilində
tanrı
sözü
min
ildən çoxdur ki, tenqir və ya
dingir formasında iĢlənmir,
lakin Qobustan dağları sırasında Cingir-Baba
(Dingir-Baba)
adlı dağ
tanrı
sözünün
həmin
qədim
formasını bugünə qədər
saxlamıĢdır ki, bu da 4-5 minil öncə sumer dilinə keçən Dingir formasını
əks etdirir.
260
Cəbrayıl bölgəsində bu teonim ġahvəlli kəndindəki Cingir-
bulaq adında da qalmıĢdır. Deməli, bugünkü Dingir-Baba oronimi tarixi
qaynaqlarda
qeyd
olunmasa
da,
arxaik
formada qalması onun tarixini neçə
minil
qədimə
aparır.
Buradakı
baba apelyativi də qədim oronimlərdə iĢlənir.
260
Ъялилов, 1988
а, 93.
154
Qazax
elində
Atasağun
qalası,
Türkmən elində
Ata-depe, Xocadağ,
Azərbaycanda Ata-dağı kimi dağadlarında ata, xoca apelyativi
az
görünsə
də
,
baba
apelyativi
əksər
türk
ellərində
iĢlənir; Babaqala (Türkmən eli),
Boboyermula, Boboyuldi (Özbək eli), Babadağ, Babatepe (Bolqarıstan),
Babadağ
,
Sarıbaba
dağı
,
Ağbaba
dağı
,
Baba-çiçək dağı
,
Cingir-Baba dağı,
Bağır-Baba dağı (Azər eli) və baĢqa bu kimi dağadlarında gördüyümüz
baba apelyativi türk oronimləri üçün çox xarakterik haldır. Bolqarıstan,
Azərbaycan və Türkiyədə təkcə Ağbaba adlı bir neçə dağ vardır. Türki-
yədə Dəlibaba, Qarababa dağı və Dəclənin baĢlandığı yerdə rus
hərbi
xəritəsinin
(1903)
Qazar-Baba
kimi
verdiyi Xazər-Baba dağı vardır.
Urartu yazılarında rast gəldiyimiz baba sözünü də yerli protoazər
boylarından alınma sayırıq, çünki urartuĢünas Ġ.
Fridrix və akad. Ġ.
Ġ.
MeĢ-
Ģaninovun qeyd etdiyi kimi, mətnlərdə dağ və dağlıq yeri bildirən baba
sözü
D
Baba tanrıadı kimi də iĢlənmiĢdir.
261
Qurbanlıq verilən tanrılar si-
yahısına adı düĢməsi aydın göstərir ki, urartu boyları Babanın qutsal dağ-
larla olan ilgisini sərgiləyən türk oronim yaradıcılığı gələnəyinə yaxından
tanıq olmuĢlar. Bu
,
həm urartu-türk əlaqələrini, həm də baba apelyativli
protoazər oronimlərinin qədim tarixi olduğunu ortaya qoyur.
262
Bəzi türk
soyları dağı özlərinin soybabası, «Baba beĢiyi» saymıĢlar.
Baba adı ilə tanınan dağların əksərində pir-ocaq yerləri olur, Ağ-
baba dağlarında Qızılocaq, AĢdibaba, Kaloğlan, Ağbaba, Qoyunbulaq,
ġiĢocağı kimi onlarla pir yeri vardır. Xəzər yaxasında BeĢbarmaq dağı
xalq arasında Xızır-Baba və Xızırzində (XızıryaĢar) adlanır. HəmiĢəyaĢar
Xızır peyğəmbərin adı ilə bağlı pir-ocaq və Diri-Baba kimi, qədim Diri-
dağ oronimi də diqqəti çəkir. Belə ki, Qamər Bosporunda «Pont qapısı»
Pantikape və Tirik-taqa yeradı II əsrdə qeyd olunur (Ptolemey, III.
5.
16)
və bir neçə əsr sonra Kerçin KamıĢ-burun bölgəsində olan bu yerin adını
261
Мещанинов, 1978, 78-79;
Urartu yazısındakı pa-re-e
KUR
a-la-ţé-i-e
KUR
ba-ba-a-nè (GNAUT, 5) deyimi azərcə
«varıb Alatey dağlıq bölgəsinə girdim» Ģəklində tərcümə olunur. Burada Alatey bölgə-
sinin məhz dağlıq bölgə ölduğu baba sözü ilə gerçəkləĢir. Həmin dağlıq bögə Urmu
gölünün güneyindədir.
262
Maraqlıdır ki, urartu panteonundakı
D
Ardi adı ilə Van-Urmu arasında yaranan bir oro-
nimdə də türkcə kiĢi (adam) sözü var: «Ardi adamının dağı» anlamını verən
ġÂDU
Ardi-
kiĢi oronimi asur yazısında qeyd olunub (ТУ, 33). Oronimlərdə kiĢi apelyativi Qazax elin-
dəki Bir-kisi töbe, KiĢi-arkalı tau kimi dağadlarında vardır (ОКЖСА, 167, 231). Bunu
da qeyd edək ki, oronimlərdə «kiĢi» sözü iĢləndiyi kimi, teonimlərdə də «qadın» anlamlı
banu sözü olmuĢdur. Arubani (arı-banu) adlı Urartu tanrıcasının tunc heykəli m.ö. VII-
VI əsrə aid Dərəbəy qalasından tapılmıĢdır (ИИН СССР, 107).
Dostları ilə paylaş: |