«Doqquz Bitik» sırası

 
159 
Mətndə  Arzabia//Artsabia  kimi  verilən  oronimin  Urmu  gölündən 
yuxarıda zəngi boylarının ölkəsində  (Sanqibut) yerləĢdiyi və  Ġrtia dağı
 
ilə
 
onun arasında 
12 
beru (
≈ 
90
 
km
) yol olduğu göstərilmiĢdir.
277
 Asur qo-
Ģunu
 
m.ö. 
714
-də  bu  yolu
 
Zəngi
 
ölkəsinin
 
daxilində
 
olan
 
həmin  iki
 
dağın 
arası ilə keçir. Asurlar bura çatana qədər Urmu gölünün doğu yaxası ilə 
yuxarı
 
qalxıb
 
Acıçayı
, 
Təbrizi  keçir,  sonra  Ulxu bölgəsini keçəndən  sonra 
Zəngi  ölkəsinə  daxil  olur.  Səhənd  dağından  doğuda  yerləĢən  BozquĢ
 
sıradağları
 
isə
 
asurlar
 
hələ
 
Acıçayı keçəndə arxada qalmıĢdı. Urartu ordu-
sunu
 
təqib
 
edən II Sarqon Urmu gölünün quzeyində doğuya yox,
 
batı
 
yöndə
 
Van
 
gölünə
 
tərəf  yol  tutmuĢdu.Əgər  asurlar
 
doğuya  getsəydilər,  o  vaxt 
BozquĢu  deyil
, 
indiki
 
Ağbaba
 
kəndi
 
tərəfdə  Qaradağ  sıradağlarını  görərdi-
lər.
 
Zəngi  bölgəsində  indiki  Mərənddən  doğu  tərəfdə
 
olan
 
Ġridağ ilə
 
Ġrtia 
dağı eyni ola bilər, buradan batıya Qotur-Susuz dağları tərəfə gedən yolla 
Xoyu keçəndən sonra Ağçay boyu gedib KarakuĢ adlanan  yerə çıxmaq 
olur. Bu «qaraquĢu» urartular Artsabi adlandıra, asurlar da onu Arzabia 
Ģəklində  yaza  bilərdilər,  çünki  burada  (Bayazit)  son  əsrlərəcən  Artsab 
adlı  kənd  vardı.  BozquĢ  isə  həmin  marĢrutdan  tamam  əks  yöndədir. 
Lakin  Arzabia  oroniminin  «Ģahin»  anlamlı  sözlə  yanaĢı
, 
araz
 
etnonimi
 
ilə
 
(arazbi~arzabi)
 
yarana
 
bilməsi
 
ehtimalı da
 
mümkündür. 
Göründüyü kimi,
 
Ġridağ əski qaynaqda Ġrtia (*Ġri-tey) kimi qeyd 
olunmuĢdur. Asur
 
yazısının
 
Van
 
gölünün
 
quzeyində qeyd etdiyi baĢqa bir 
Ġridağ (
ġADU
Eridia) oronimini də mütəxəssislər indiki Süphandağ ilə eyni-
ləĢdirirlər,
 
lakin
 
Süphandağı qədim 
ġADU
Adduru dağı sayanlar da vardır.
278
  
TalıĢ sıradağlarında Xoruzlu oronimi qədim qorus  «xoruz» boyadı 
ilə bağlıdır. Bu türk etnonimi «Alban tarixi» (III, 20) abidəsindəki Qoroz
 
(Gorus)
 
qalası
 
adından tutmuĢ
 
Xorasan,
 
Xorəzm kimi böyük bölgə, Qars-
dağı
 
(Türkiyə)
 
adlarında
 
əks
 
olunmuĢdur.
279
 
Qars
 
adlı
 
dağ
 
kəndi  və
 
Xurus-
qayası
 
Xızı
-
Dəvəçi
 
bölgəsində
, 
iki Xorosdağ Kutaisi-Axalkalak bölgəsin-
də
 
və Xoruzlu (MirbəĢir) kəndi
 
vardır. Ġndiki Qarsı Strabon (XI.
 
19) Xors 
Ģəklində  verir.  Azərbaycan
 
oronimlərində
 
xoruz  apelyativinin  qədimdən 
iĢləndiyini və geniĢ yayıldığını asur yazılarında görmək olur.   
                                                 
277
 АВИИУ, №49, 6 (233). 
278
 ТУ, 12-13, 261; Арутюнян, 1970, 108-109. 
279
 Q. Qeybullayev və Ə. Rüstəmli bu etnonimin qorus~xoruz~xoras~qarıs Ģəklində iĢlə-
nən  variantları  ilə  düzəlmiĢ  Xorus,  Xurs,  Qars,  Xerus,  Xorasan  kimi  onlarla  qədim  və 
müasir toponim qeyd edib, onların əski çağlardan geniĢ areala  yayıldığını  göstərmiĢlər 
(Гейбуллайев, 1990, 101-104; Рцстямли, 1998, 88-91).   

---

 
160 
Bu  yazılarda
 
Xarusa
  
və
  
Xarsi dağlarının  adı  çəkilir.
 
Xarus  dağını 
Van  gölündən  güneydə  Hakkari  bölgəsindəki  Borçala  dağla  Culamerik 
yaxınlığındakı
 
Xarusla
 
əlaqələndirirlər.
 
Xarsi  dağını  da  Urmu  gölündən 
güneydə  yerləĢdirirlər.
280
 Məncə,  Xarus dağının  yerini  bir  az  batıya  çəkə 
bilərik, çünki qaynaqda bu dağ Kuman ölkəsinin Asur tərəfində deyil, o 
biri quzey tərəfində verilmiĢdir ki, bu da Cudi dağına yaxın bölgədir. Cudi 
dağından sonra
 
da baĢqa bir
 
Xoros kəndi (
1903
 xəritəsi)
 
Van gölünə tərəf 
Xizansu çayının yaxasındadır.   
Xarusa  dağadını  qeyd  edən  I  Tiqlatpalasar  (
1115-1077
)  yazısında 
göstərilir ki, o, kuman boyu ilə savaĢıb
 
onların
 
Xunus adlı Ģəhərini tutur
, 
qaçan kuman əhalisini isə Xarusa dağına qədər təqib edir.
281
 M.ö.  II min 
ilin sonunda  yazılan bu qaynaqda kuman boyu, Kuman ölkəsində Xunus 
kəndi  və  Xoruz  dağının  olması  faktı  kifayətdir  ki,  Hakkari  bölgəsinin 
qədim  türk  yurdu  olduğunu  söyləyək.  Ġndiki  Xınıs  və Xınıslı kəndləri  ġa-
maxı
 
və
 
Gədəbəydə
 
olduğu
 
kimi,
 
tarix  boyu  bu  toponim  Doğu  Anadolu 
bölgələrində  iĢlək  olmuĢdur.  Urmu  gölündən  güney  tərəfdə  olan  Xarsi 
dağı  haqqında  asur  çarı  AĢĢurbanapal
 
(
668-633
)
 
yazısında
 
deyilir:
 
«Mən
 
mannalılar ölkəsinin daxilində kumurday boyları yurdunun sınırı ilə Xarsi 
dağındakı Azakanani Ģəhəri arasında olan ArsiyaniĢ Ģəhər bölgəsini tutub 
yandırdım».
282
 
Xoruz etnoniminin qədimdə daha çox korus və kars variantı ilə ya-
yılması təbii idi,
 
qızıl  boylarının  Qızıl-but  bölgəsinə  yaxın ərazidə
 
olan 
Karsi-but bölgəsində
 
karsi
 
(xoruzlu) boyları  yaĢayırdı.
283
 Ġ.
 
M.
 
Dyakonov 
                                                 
280
 ТУ, 225. 
281
 АВИИУ, №10 (V, 82; V, 99);
 
Mətnin bütöv tərcüməsi üçün bax: «Azər xalqı», 38-42. 
282
 АВИИУ, №73 (III, 16 - IV, 14). 
283
 Xarsi dağının harada olması problemi asur qaynaqlarında Mana və Mada bölgəsi 
sınırında verilən karsi boyunun Karsibut (karsi-but) bölgəsinin coğrafi koordinatlarının 
düzgün müəyyənləĢməsindən asılıdır. Lakin bölgənin adını heç bir əsas olmadan Karsi-
but  yox,  Kar-Sibut  Ģəklində  transkripsiya  edirlər.  Halbuki  «kars  (korus)  boyu»  anla-
mında olan bu etnonim qədim türk boyadlarına qoĢulan but «boy» sözü ilə iĢlənmiĢdir. 
      QuĢ adı ilə adlanan dağlar Azərbaycanın güney bölgəsində də özünü göstərir. Diala 
(qədim Turna) çayı hövzəsində XaĢmar dağı vardı. Akad-kassi sözlüyündə XaĢmarın kas-
sicə «Ģahin» (xaĢmar) bildirməsi akad qarĢılığı kaûsu «Ģahin» ilə bəlli olur. Dağın bu böl-
gədə kassicə adı Ġkiçayarasında kassi sülaləsinin hakimiyəti dövründə ortaya çıxa bilərdi, 
çünki həmin çağlarda kassilər Kərkük bölgəsinəcən yayılmıĢdı. Bu da ilgincdir ki, yaxın-
dakı Namar bölgəsinin baĢçısı Karziyabku soyundan idi. (XaĢmar və Karziyabku sözləri 
üçün bax: Дьяконов, 1956,
 
136,  qeyd 5; 137).  Buradakı karzi-yabqu türk onomastika-
sında geniĢ yayılan bir modeli «Xoruzlu Yabqu» anlamında ortaya qoyur. 

---