163
yayıldığı kimi, Qaradağ oronimi də qədim çağlardan üzübəri geniĢ areala
malikdir və adətən, «böyük dağ», «quzey dağı» anlamını bildirir. Boğaz-
köy
qaynaqlarıında Gartag (Qara-taq) yeradı kimi,
Daxa
,
Taxa,
Daxaruva,
Daggurqa,
Tagurka,
Taggata, Tagurta dağadları kimi qeyd olunmuĢdur.
294
Dağlıq
bölgədə
yaĢayan turk boyları qədim çağlardan dağlı
(azər),
dağluq (uyğur)
etnonimi
ilə
adlanmıĢdır.
Bu
baxımdan,
qədim mənbələrin
Azərbaycanda verdiyi daq, daxi, dai boylarını «dağlı» hesab etmək olar.
Het
yazısında
«dağ»
sözü
ayrılıqda oronim bildirdiyi kimi
,
ayrılıqda Dağ
adına Gorusda rast gəlmək olur.
295
Dağ-Tumas, Dağ-QuĢçu kimi toponim-
lərdə, dağbeli, dağbaĢı kimi apelyativlərdə dağ sözü əvvəldə, oronimlərdə
isə əsasən ikinci tərəfdə olur: KökĢetau
,
Koturtau (Qazax eli)
,
Düzdağ, ġiĢ-
dağ, Haçadağ, Ağrıdağ, Aladağ.
Qızılbut bölgəsindən batıda yerləĢən
Sır-daq asur yazısında Sirdakka/Zirdiakka kimi oxunmuĢdur.
296
Gavurqala (Vedi), Qaladağ (Gəncə), Kale-Dağ (Arazyaxası) və çox
yayğın
olan
Koroğlu-qalası
,
Qız-qalası
dağadları göstərir ki, qala sözü
oronim apelyativi kimi iĢlənə bilir. Qədim apelyativlərdən olan qaya sözü
də çox geniĢ yayılmıĢdır.
Urartu yazısı UĢkia (UĢkiani) oronimini Göycə
gölü yaxasında qeyd edir, asurca UĢkaya, urartuca AĢkaya kimi yazılan
baĢqa bir dağadını isə mütəxəssislər Səhənd dağının quzey yamacındakı
Üski ilə
eyni saymıĢlar,
Y.Yusifov isə bunu «üçqaya» kimi vermiĢdir.
297
Türk xalqlarında DaĢ kultu yağıĢ yağdıra bilən «Yada daĢı» inamı
ilə bağlı olsa da, Dağ kultu ilə də əlaqəsi vardır. Ġrəvan çuxurunun qədim
adını
kuər
(kuman) etnonimi ilə
URU
Kuarlini-xubi (Kuərli ovası) kimi qeyd
edən urartu qaynaqları Ġzoğlu kəndindəki qayada həkk olunmuĢ eyniadlı
TaĢe oronimlərini qarıĢıq salmamaq üçün birini hun tanrısı
D
Quər epiteti
ilə
URU D
Querai-TaĢe kimi fərqləndirmiĢdir.
298
Göründüyü kimi
,
Urartu
çağı
Fəratın yuxarı
axarında TaĢ və Quar-TaĢı adında iki oronim olmuĢdur.
294
Garstang-Gurney, 116,118; Ertem, 176, 188.
295
Doğu
ölkələrə
köçən türk boyları
ilə
kontaktda
olmuĢ
xalqların
dilinə
keçən
dağ
sözü
yapon
dilində
taka
Ģəklində
«dağ»
anlamında
,
Tibetdə
isə
taq
Ģəklində
«qaya»
anlamında
iĢlənir.
296
ТУ, 169-170;
Asur-urartu və hay yazıları bir çox oronimin türkcə deyimini yanlıĢ verir. Sumerlərin
«Luqalbanda
və
Hurrum
dağları» epik əsərindəki Hurum oronimi Urum ola bilər, lakin o
çağda urum boyları Urmu hövzəsində deyil, Ġkiçayarasının yuxarı bölgələrində idi.
297
ТУ, 48, 215; AT, 1994, 100.
298
ТУ, 114-115, 181.
164
Tyan-ġanda
OğuztaĢ, SintaĢ
;
Azərbaycanda
AğdaĢ,
TaĢtəpə, DaĢdı, Dik-
daĢ, DaĢaltı, DəliklidaĢ, QılıcdaĢ və təkcə Gorus bölgəsində
DaĢatılan,
DəlikdaĢ,
DaĢbaĢı, DaĢdı-güney kimi oronimlər çox yayılmıĢdır.
299
Misallardan
göründüyü
kimi
,
daĢ
apelyativi
oronimlərin baĢında və
sonunda iĢlənə bilir; Özbək elində ToĢkurğon və KurğontaĢ oronimləri
bunu
aydın
göstərir
və bu
son
variantın
GurgantaĢ
Ģəklində
3-4 minil öncə
Anadoluda iĢləndiyini
də
görmək
olur.
300
Asur
qaynaqları
Dəclənin yuxarı
axarında
BirdaĢ (müasir ġırnaq-dağ),
TaĢlıana,
buradakı Ulluba bölgəsi-
nin Nal dağı ətəyində TaĢuxa yeradını vermiĢdir.
301
Het yazıları dağadı
kimi
DaĢĢa
,
TaĢta
,
ġuriantaĢ
,
KidauvandaĢ
,
TarlipantaĢ
oronimlərini qeyd
edir, özəlliklə
yuxarıda
Urmu-gölü
hövzəsindəki
TaĢ-damı ilə müqayisə
etdiyimiz Tamlu-taĢ yeradı diqqəti çəkir.
302
Qab
,
kap, kas, Qafkaz. Türk dillərində qab/qap/kap çoxmənalı
söz olduğu üçün hansı mənası ilə oronim yaradıcılığında iĢtirak etməsini
aydınlaĢdırmaq o qədər də asan deyil. Ona görə də antik dövrdən üzübəri
Qafqaz adının etimologiyası müxtəlif yozumlara səbəb olmuĢdur.
Həmin
fikirləri burada təkrarlamağa ehtiyac yoxdur, yalnız onu deyim ki, hələ
A.
Bakıxanov bu oronimin Qaf dağı və kaspi boyadından yarandığını söy-
ləmiĢ,
Ə. Dəmirçizadə
isə
geniĢ yayılmıĢ bu
fikrə
elmi
don
geyindirmək
istəsə də,
yanlıĢ
yozuma
yol vermiĢdir.
303
Müəllif burada «qaf» sözünü farsca kuh «dağ» ilə eyni mənĢəli
olmasını Kuh-qaf (ﻗﺎﻑ ﮐﻮﻩ) deyimi ilə sübut etməyə çalıĢaraq, yazır ki,
qaf forması güya qədim perscədəki qaufa formasından yaranmıĢdır.
Əvvəla, o vaxt perslər Qafqazda nə gəzirdi? Qafqaz dağının adı antik
mənbələrdə çəkiləndə ari boyları Əfqanıstandan Fars körfəzi yaxalarına
təzəcə gəlmiĢdi. O çağlarda nəinki Araz çayından yuxarı, heç bu çaydan
aĢağıda Urmu gölündən də xeyli güneydə bir dənə də pers yer-yurd adı
yox idi. Qafqaz kimi böyük sıradağların adını yalnız bu dağın ətəyində
yaĢayan və ya zaman-zaman bu dağları o yana, bu yana aĢan boylar
verə bilərdi. Bu dağ silsiləsində güney-quzey keçidlərinin adı müəyyən
çağlarda dəyiĢsə də, Daryol (Dəryal) kimi bəziləri hələ də türkcə iĢlənir.
299
Рцстямли, 1998.
300
ОУ, 84; Ertem, 32.
301
ТУ, 56, 182.
302
Ertem, 133, 137, 176, 182, 188-189.
303
Бакыханов 1991, 19; Дямирчизадя, 1968, 32-36;
Dostları ilə paylaş: |