«Doqquz Bitik» sırası



Yüklə 3,78 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə76/122
tarix30.12.2017
ölçüsü3,78 Kb.
#18490
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   122

 
163 
yayıldığı kimi, Qaradağ oronimi də qədim çağlardan üzübəri geniĢ areala 
malikdir və adətən, «böyük dağ», «quzey dağı» anlamını bildirir. Boğaz-
köy
 
qaynaqlarıında Gartag (Qara-taq) yeradı kimi,
 
Daxa

Taxa,
 
Daxaruva,
 
Daggurqa,
 
Tagurka,
 
Taggata, Tagurta dağadları kimi qeyd olunmuĢdur.
294
 
Dağlıq
 
bölgədə
 
yaĢayan  turk  boyları  qədim  çağlardan  dağlı
 
(azər), 
dağluq (uyğur)
 
etnonimi
 
ilə
 
adlanmıĢdır.
 
Bu
 
baxımdan,
 
qədim mənbələrin 
Azərbaycanda verdiyi daq, daxi, dai boylarını  «dağlı» hesab etmək olar. 
Het
 
yazısında
 
«dağ»
 
sözü
 
ayrılıqda oronim bildirdiyi kimi

ayrılıqda  Dağ 
adına Gorusda rast gəlmək olur.
295
 Dağ-Tumas, Dağ-QuĢçu kimi toponim-
lərdə, dağbelidağbaĢı kimi apelyativlərdə dağ sözü əvvəldə, oronimlərdə 
isə əsasən ikinci tərəfdə olur: KökĢetau

Koturtau (Qazax eli)

DüzdağġiĢ-
dağ,  Haçadağ,  Ağrıdağ,  Aladağ.
 
Qızılbut  bölgəsindən  batıda  yerləĢən 
Sır-daq asur yazısında Sirdakka/Zirdiakka kimi oxunmuĢdur.
 296
 
Gavurqala (Vedi), Qaladağ (Gəncə), Kale-Dağ (Arazyaxası) və çox
 
yayğın
 
olan
 
Koroğlu-qalası

Qız-qalası
 
dağadları göstərir ki, qala sözü 
oronim apelyativi kimi iĢlənə bilir. Qədim apelyativlərdən olan qaya sözü 
də çox geniĢ yayılmıĢdır.
 
Urartu yazısı UĢkia (UĢkiani) oronimini Göycə 
gölü yaxasında qeyd edir, asurca UĢkaya, urartuca AĢkaya kimi yazılan 
baĢqa bir dağadını isə mütəxəssislər Səhənd dağının quzey yamacındakı 
Üski ilə
 
eyni saymıĢlar,
 
Y.Yusifov isə bunu «üçqaya» kimi vermiĢdir.
297
  
Türk xalqlarında DaĢ kultu  yağıĢ  yağdıra bilən  «Yada daĢı»  inamı 
ilə bağlı olsa da, Dağ kultu ilə də əlaqəsi vardır. Ġrəvan çuxurunun qədim 
adını
 
kuər
 
(kuman) etnonimi ilə 
URU
Kuarlini-xubi (Kuərli ovası) kimi qeyd 
edən urartu qaynaqları Ġzoğlu kəndindəki qayada həkk olunmuĢ eyniadlı 
TaĢe oronimlərini qarıĢıq salmamaq üçün birini hun tanrısı 
D
Quər epiteti 
ilə
 
URU D
Querai-TaĢe kimi fərqləndirmiĢdir.
298
 Göründüyü kimi

Urartu
 
çağı
 
Fəratın  yuxarı
 
axarında TaĢ və Quar-TaĢı adında iki oronim olmuĢdur. 
                                                 
294
 Garstang-Gurney, 116,118;  Ertem, 176, 188. 
295
 Doğu
 
ölkələrə
 
köçən  türk  boyları
 
ilə
 
kontaktda
 
olmuĢ
 
xalqların
 
dilinə
 
keçən
 
dağ
   
sözü 
yapon
 
dilində
 
taka
 
Ģəklində
 
«dağ»
 
anlamında

Tibetdə
 
isə
 
taq
 
Ģəklində
 
«qaya»
 
anlamında 
iĢlənir. 
296
 ТУ, 169-170;  
     Asur-urartu və  hay  yazıları bir çox oronimin türkcə deyimini  yanlıĢ verir. Sumerlərin
 
«Luqalbanda
 

 
Hurrum
 
dağları» epik əsərindəki Hurum oronimi Urum ola bilər, lakin o 
çağda urum boyları Urmu hövzəsində deyil, Ġkiçayarasının yuxarı bölgələrində idi. 
297
 ТУ,  48, 215;  AT, 1994, 100.  
298
 ТУ, 114-115, 181. 


 
164 
Tyan-ġanda
 
OğuztaĢ, SintaĢ

 
Azərbaycanda
 
AğdaĢ,
 
TaĢtəpə, DaĢdı, Dik-
daĢ,  DaĢaltı,  DəliklidaĢ,  QılıcdaĢ  və  təkcə  Gorus  bölgəsində
 
DaĢatılan,
 
DəlikdaĢ,
 
DaĢbaĢı, DaĢdı-güney kimi oronimlər çox yayılmıĢdır.
299
  
Misallardan
 
göründüyü
 
kimi

daĢ
 
apelyativi
 
oronimlərin  baĢında  və 
sonunda iĢlənə  bilir;  Özbək  elində ToĢkurğon və KurğontaĢ oronimləri 
bunu
 
aydın
 
göstərir
 
və  bu
 
son
 
variantın
 
GurgantaĢ
 
Ģəklində
 
3-4  minil  öncə 
Anadoluda iĢləndiyini
 

 
görmək
 
olur.
300
 Asur
 
qaynaqları
 
Dəclənin  yuxarı 
axarında
 
BirdaĢ (müasir ġırnaq-dağ),
 
TaĢlıana,
 
buradakı  Ulluba bölgəsi-
nin  Nal  dağı  ətəyində  TaĢuxa  yeradını  vermiĢdir.
301
 Het  yazıları  dağadı
 
kimi
 
DaĢĢa

TaĢta

ġuriantaĢ

KidauvandaĢ

TarlipantaĢ
 
oronimlərini  qeyd
 
edir,  özəlliklə
 
yuxarıda
 
Urmu-gölü
 
hövzəsindəki
 
TaĢ-damı  ilə  müqayisə 
etdiyimiz Tamlu-taĢ yeradı diqqəti çəkir.
302
 
Qab
,
  kap,  kas,  Qafkaz. Türk dillərində qab/qap/kap çoxmənalı 
söz olduğu üçün hansı mənası ilə oronim yaradıcılığında iĢtirak etməsini 
aydınlaĢdırmaq o qədər də asan deyil. Ona görə də antik dövrdən üzübəri 
Qafqaz adının etimologiyası müxtəlif yozumlara səbəb olmuĢdur.
 
Həmin 
fikirləri  burada  təkrarlamağa  ehtiyac  yoxdur,  yalnız  onu  deyim  ki,  hələ 
A.
 
Bakıxanov bu oronimin Qaf dağı və kaspi boyadından yarandığını söy-
ləmiĢ,
 
Ə.  Dəmirçizadə
 
isə
 
geniĢ  yayılmıĢ  bu
 
fikrə
 
elmi
 
don
 
geyindirmək 
istəsə də,
 
yanlıĢ
 
yozuma
 
yol vermiĢdir.
 303
  
Müəllif  burada  «qaf»  sözünü  farsca  kuh  «dağ»  ilə  eyni  mənĢəli 
olmasını Kuh-qaf  (ﻗﺎﻑ    ﮐﻮﻩ) deyimi ilə sübut etməyə çalıĢaraq,  yazır ki, 
qaf  forması  güya  qədim  perscədəki  qaufa  formasından  yaranmıĢdır.
 
Əvvəla,  o  vaxt  perslər  Qafqazda  nə  gəzirdi?  Qafqaz  dağının  adı  antik 
mənbələrdə  çəkiləndə  ari  boyları  Əfqanıstandan  Fars  körfəzi  yaxalarına 
təzəcə gəlmiĢdi. O çağlarda nəinki Araz çayından yuxarı, heç bu çaydan 
aĢağıda Urmu gölündən də xeyli güneydə bir dənə də pers  yer-yurd adı 
yox  idi.  Qafqaz  kimi  böyük  sıradağların  adını  yalnız  bu  dağın  ətəyində 
yaĢayan  və  ya  zaman-zaman  bu  dağları  o  yana,  bu  yana  aĢan  boylar 
verə bilərdi. Bu dağ silsiləsində güney-quzey keçidlərinin adı müəyyən 
çağlarda dəyiĢsə də, Daryol (Dəryal) kimi bəziləri hələ də türkcə iĢlənir. 
                                                 
299
 Рцстямли, 1998. 
300
 ОУ, 84;  Ertem, 32. 
301
 ТУ, 56, 182. 
302
 Ertem, 133, 137, 176, 182, 188-189. 
303
 Бакыханов 1991, 19;  Дямирчизадя, 1968,  32-36;  


Yüklə 3,78 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   122




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə