«Doqquz Bitik» sırası

 
172 
siyasi  hakimiyət  dəyiĢmələri  ilə  bağlıdırsa,  Qanzak  variantı  da  əski 
türkcədə Gəncək adının yad dildəki deyimini əks etdirir. 
Ġlkin  Ģəklini  minillərlə  saxlayan  qədim  coğrafi  adlar  sırasında  ən 
çox böyük dağ, dəniz, göl və çayadları olur. Görünür, belə adların yaĢam 
gücü  onların  tanınma  arealının  geniĢliyi  ilə  də  bağlıdır.  Belə  ki,  Qafqaz 
sıradağının adı ilkin *Qapqaz formasından çox uzaqlaĢmadığı kimi, Kaspi 
dənizi,
 
Kür,
 
Araz,
 
Kasax,
 
Alazan çayları da qədim adını
 
saxlaya bilmiĢdir. 
Asur  qaynaqlarında  adı  keçən  çoğrafi  obyeklərin  çoxunu  mütəxəssislər 
ona görə dəqiq yerini müəyyənləĢdirə bilir ki, onların qaynaqdakı adı ilə 
müasir adı arasında dil uyğunluğu qalmıĢdır.  Belə ki, üç minil  yaĢı olan 
Arbak toponimi bugün
 
qaynaqda bəhs olunan bölgədə Arvax
 
formasında,
 
Kardak
 
və
 
Ġrtia  dağları  Qaradağ,  Ġridağ  və  Balıq  çayı  Balix  Ģəklində 
yaĢamını  davam  etdirirsə,  onların  müqayisəsi  çətinlik  törətmədiyi  üçün 
coğrafi mövqeyini dəqiq müəyyənləĢdirmək olur.  
Qədim toponimin hansı  dildə və hansı əlifba ilə qeyd olunması da 
əsas məsələdir. Dünənə qədər Zirə kəndinin adı rusca Zrya yazılırdısa, 
3-4 minil öncə  yad dillərdə qeyd olunan paleotoponimlərə hansı  «parça-
dan
 
don
 
tikildiyini» göz
 
önünə gətirmək çətin deyil. Belə ki,
 
latın qaynağı 
Kümrü yaxınlığındakı Qanlıca kəndinin adını Ganlita Ģəklində qeyd edir. 
BaĢqa variantda verə də
 
bilməzdi,
 
çünki
 
bu
 
adı
 
olduğu
 
kimi əks etdirməyə o 
dilin  əlifbasındakı  hərflər  yetərli  deyildi,  necə  ki,  «c»  hərfi  olmayan 
asur  qaynağı  yancu  titulunu  yanzu  Ģəklində  qeyd  etməyə  məhkumdur.
 
Paleotoponimlərdə  fonetik  və  qramatik  fərqlərin  ortaya  çıxması  onun 
hansı dildə yazılması ilə bağlıdır. Məsələn, m.ö. I minilin sonlarında in-
diki  Ermənistan  və  Gürcüstan  arasındakı  böyük  bir  bölgə  Gögər  mahalı 
adlanırdı. Bu bölgə latın qaynağında
 
Qoqar(ena),
 
hay-erməni
 
qaynağında
 
Quqar(k)  kimi  qeyd  olunmuĢdur.  Burada  həmin  dillərin  fonetik  özəlliyi 
ilə  bərabər,  mötərizədə  verdiyimiz  toponimlərə  qoĢulan  morfemlər  də 
fərqlidir.
321
 
 
Bəzən  də  türk  toponiminin  çağdaĢ  türkcədəki  deyimindən  fərqli 
olaraq, yad dil qədim formanı və ya bu formaya daha yaxın variantı əks 
etdirir. Çünki
 
coğrafi
 
obyektin
 
adı
 
dilin
 
inkiĢafı
 
ilə ayaqlaĢmaq üçün
 
doğma 
dildə  dəyiĢir,  baĢqa  dildə  isə  donuq  Ģəkildə  qalır,  necə  ki,  tenqiz  sözü 
                                                 
321
 Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  yunanlar  Azərbaycan  toponimlərini  perslərdən  eĢitdiyi 
formada yazırdı. Ona görə bu adların, adətən, ya perscə tərcüməsi, ya da pers tələffüzü 
yunan  qaynaqlarında  əks  olunmuĢdur,  Tiqres  (Tiqrə)  və  Eufrates  (Hufratu)  çayadlarında 
olduğu kimi. Adların yazılıĢındakı bu xüsusiyəti vaxtilə Əbül Fərəc də qeyd edirdi. 

---

 
173 
gürcülərdə  Tengiz  adında  qədim  formasını  saxlamıĢdır,  azər  dilində  isə 
bu söz inkiĢaf edib dəniz formasını almıĢdır.  
Hay dili Gögər formasına yaxın Quqar variantını bugünəcən saxla-
dığı  halda,
 
azər
 
dili  bu  etnotoponimin  yaranmasına  səbəb
 
olan  boyun 
adını göyər
 
Ģəklinə salmıĢ, hətta Borçalıda Göörarx kəndinin adında bu 
etnonim göör Ģəklinə düĢmüĢdür. Bu baxımdan,
 
bəzi türk paleotoponim-
ləri  haydilli
 
qaynaqlarda
 
daha
 
yaxĢı
 
mühafizə
 
olunmuĢdu:  ġaki  (ġəki), 
AĢtarak
   
(ƏĢdərək),  Azox  (*Azoq,  Azıx),  Qamarlu  (Qəmərli,  Kəmərli), 
Qapan (Qafan), ġirak (Sirak eli 
> 
ġörəyel) və b. 
Bu
 
baxımdan,
 
bəzi
 
toponimlərin
 
azər
 
dilində
 
deyimi
 
Mehri
 
(Meğri),
 
Çuxur-Sə’d  (Saqat),
   
Pir-Sahat
 
(Saqat) 
 
kimi
 
türkcə
 
olan
 
onlarla
 
adın
 
təh-
rifinə  səbəb olmuĢdur. Bunun  günahı,  bir  tərəfdən,  Bakını  «Badi-kubə», 
Naxçıvanı «NəqĢi-cahan» kimi izah edib, Ġrəvanı Rəvənqulu xanın adı ilə 
bağlayan,  biliyi  yarımçıq  molla
 
savadından
 
o
 
qədər
 
də
 
fərqlənməyən 
«nüfuzlu» alimlərin yozumları ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən, qədim adla-
rımızın təhrifinə göz yuman ziyalıların laqeydliyidir.  
Toponimlərin  dildaxili  dəyiĢmələrinə  dialekt  özəllikləri  də  öz  dam-
ğasını vurur. Azər
 
dialektlərində
  
a 
> 
u, 
 
s 
>
z, 
 
d 
>
c, 
 
q 
> 
k
 
> 
h və bu kimi 
digər fonetik əvəzlənmələr mövcud  fərqləri ortaya çıxarır: 
 
Axər-Xəzər, Asur-Qasur, Uz-Quz  
Aran-Haran, Astarxan-HəĢtərxan, Akarlu-Həkəri-Əkəri 
Dingirdağ-Cingirdağ, Sanqi-Zəngi, Balqarçay-Bulqarçay 
Saqa-Saka-Saxa-ġəki, ġamkur-ġəmkir//ġamxor  və s. 
 
Apelyativ topoformant arxaikləĢəndə çox vaxt xalq etimologiyası  
yozumuna imkan açılır, ad yaxın deyimli daha anlaqlı sözə köklənir. Mə-
sələn,
 
dağlarla
 
bağlı  «gəz»  apelyativi  bəzi  dialektlərdə  arxaikləĢdiyi  üçün 
Qaragəz (Zəngilan), Dar-Alagəz, Alagəz (Ġrəvan) adları və onlardan törə-
yən yeradları indi Qaragöz, Dərələyəz və Alagöz kimi iĢlənir.  
Bölgə baĢqa  etnosun  tabeçiliyinə  keçəndə və  ya  bölgəyə  baĢqa  et-
nos  gələndə  demoqrafik  dəyiĢmə  toponimlərdə  əks  olunur.  Yeni  etnik 
qrup  gəldiyi  bölgədəki  toponimləri  öz  dilinə  uyğunlaĢdırır,  onların  bə-
zisini  kalka  yolu  (hərfi  tərcümə)  ilə,  bəzisini  də  fərqli  sözlə  dəyiĢdirir. 
Məsələn, indiki Ermənistana gəlib yerləĢən haylar keçən əsrin əvvəllərin-
dən  baĢlayaraq  rəsmi  sənədlərdə  verdiyi  Xnzorut  (Almalı),  Sevaberd 
(Qaraqala),  Karmravan  (Qızılkilsə),  Pokr  Sepasar  (Kiçik  ġiĢtəpə)  kimi 
yüzlərlə  toponimini  tərcümə  etmiĢ,  Ellər  -  Abovyan,  Hamamlı  -  Spitak, 

---