174
Yuxarı
Qanlıca - MarmaĢen,
Göycə - Sevan kimi dəyiĢmələrlə əski adları
unutdurmaq məqsədini
dövlət
siyasətinə
çevirmiĢlər. Özəlliklə,
adı
dəyi-
Ģən
toponimlər sırasında TalıĢ
-
Aruc,
Qamərli
-
ArtaĢat,
Sabunçu
-Araks-
avan,
Çanaxçı - SovetaĢen
kimi əvəzlənmələr, əslində,
belə etnotoponim-
lərdə əks olunan türk boylarının izini itirmək məqsədi daĢıyır.
Bəzən
Dalar (Dəllər, Dəlilər) etnotoponimində olduğu kimi, adın hayca deyimi
ilkin formanı saxlaya bilmir.
322
Türk yurdlarından türk izinin silinməsi prosesi təkcə haylarla yox,
hələ 3-4 min il əvvəl bu siyasəti regiona gətirən asurlarla baĢlanmıĢdır.
Elencə (ElenzaĢ)
qalası Kar-Sinnaxxeriba
,
KiĢesu Kar-Ninurta,
Atlila Dur-
AĢĢur adları ilə əvəzləndiyi kimi, vaxtaĢırı Azərbaycana hücum edən
asurların hər yürüĢündən sonra burada onlarla addəyiĢmə olayı baĢ verirdi.
Güney Azərbaycana yürüĢlərinin birində (m.ö. 715) II Sarqon buradakı
KiĢeĢlu, Kindau, Anzaria, Bit-Baqaya qalalarını tutub asur əskərlərinin
qarnizonuna çevirmiĢ, qala adlarını belə dəyiĢdirmiĢdir: Kar-Nabu, Kar-
Sin, Kar-Adad, Kar-ĠĢtar.
323
Dəclənin yuxarı axarında olan Subar bölgəsini m.ö. 673-də iĢğal
edən Asur çarı Asarxaddon bu subar-hurri bəyliyini Asur dövlətinin əya-
lətinə çevirir və 21 Ģəhər-qala adını dəyiĢib, onların asurca yeni adlarının
siyahısını verir. Bu siyahıda sadalanan asur toponimlərinin əksəriyəti
cümlə quruluĢunda olduğu üçün asur çarının ovqatını çox aydın əks etdi-
rir:
324
URU
Man-nu-šá-nin-Aššur «AĢĢura tay hanı?»
URU
A-bat-Aššur-la-te-ni «AĢĢurun sözünü dəyiĢmə»
URU
Pi-làx-ma-māt-ka-šal-lim «Qorx və ölkəni salamat saxla»
URU
Dūr-
Ġ
Aššur-áxu-iddina «Asarxaddon qalası» və s.
Göründüyü
kimi,
prototürk və protoazər çağlarında yaranmıĢ
yer-
yurd, dağ-çay adlarının dəyiĢməsi müxtəlif səbəblərlə bağlıdır.
Azər
boylarının etnik coğrafiyası daxilində türk mənĢəli toponimlərin dəyiĢ-
dirilməsi üç minil öncə asur müdaxiləsi ilə baĢlanmıĢ və bu gələnək
sonralar fars və hay yetkililəri tərəfindən dövlət siyasətinə çevirilmiĢdir.
322
Toponimlərdə aĢağı-yuxarı, böyük-kiçik cərgə təĢkil edən sözlər bəzən nerkin-verin,
mets-pokr sözləri ilə tərcümə olunsa da, bəzən qoĢa toponimdən yalnız biri tərcümə
olunanda addəyiĢmənin bu prinsipi qorunmur.
323
Дьяконов, 1956, 212.
324
Саркисян, 1989, 50-51.
175
Təəssüf ki, son on ildə gürcü məmurları da bu prosesə qoĢulmuĢlar.
Qədim türk yurdu olan Ermənistanda artıq makrotoponimlərin çoxu
hay sözü ilə əvəz edilmiĢdir. Güney Azərbaycan, Borçalı və Dərbənd
bölgələrində isə hazırda addəyiĢmə prosesi günü-gündən vüsət almaq-
dadır.
Azərbaycan türklərinin yaĢadığı bölgələrdə türk mənĢəli yeradları-
nın minillər boyu dəyiĢmələrə uğramasına baxmayaraq, müəyyən bölgə-
lərdə onların sayı azalsa da, bütövlükdə baĢqa dilli toponimlərlə müqayi-
sədə yenə üstünlük təĢkil edir. Sadəcə, bundarın toplanıb çap olunmasına
diqqəti artırmaq lazımdır.
Lakin
az dəyiĢən və
yaxud dəyiĢməyən paleotoponimlər də vardır
və onların günümüzə qədər yaĢaması qədim etnik demoqrafiyanı, qədim
tarixi-coğrafi durumu müəyyən etməyə böyük imkanlar açır. Bu baxım-
dan, kalka üsulu ilə yad dilə tərcümə olunaraq dəyiĢən toponimlər də
müəyyən informasiya daĢıyır. Belə toponimləri tapıb üzə çıxarmaq çətin
olsa da, hər halda onların dilçilik baxımından təhlili gərəkli bəlgə verə
bilər. Beləliklə, özündə tarix yaĢadan toponimlərin dildaxili qanunlara
uyğun dəyiĢməsi doğal olaydır, kənar müdaxilə ilə toponimlərin dəyiĢdiril-
məsi isə tarixi cinayət sayılır.
Adı dəyiĢən toponimlərdən fərqli olaraq, yerini
dəyiĢən toponimlər tarixi köçlərlə bağlıdır.
Türk
boyları köçüb yerləĢdiyi bölgələrdə əski yurdda
olan toponimlərə yeni yaĢam vermək gələnəyini
daima saxlamıĢdır. Toponimlərin yerdəyiĢməsini
tədqiq etməklə
etnik
demoqrafiyanın dinamikası,
tarixi
-
coğrafi sınırları və miqrasiyanın istiqaməti haqqında müəyyən bilgi
əldə
etmiĢ
oluruq. Belə yerdəyiĢmələrin müxtəlif növləri vardır: yaxın və
uzaq yerdəyiĢmələr;
etnik
coğrafiya daxilində lokal yerdəyiĢmələr və bu
coğrafiyadan
kənara
çıxan yerdəyiĢmələr.Azərbaycana gətirilən toponim-
lər
içində
vaxtilə buradan
aparılan türkmənĢəli toponimlər də vardır. Belə
toponimlərə
«qayıdan
adlar» deyilməsi
daha
düzgün olardı. Gögər, Bərdə,
Qəmərli,
Sahatlı
(Sakatlı),
Alban,
Arsaq,
Duvanlı
kimi
qayıdan
bumeranq
toponimlər
saqa,
qamər
boylarının
Azərbaycana
qayıtması
ilə ortaya çıxıb
yayılmıĢdır.
Azərbaycan
türklərinin
etnik coğrafiyasından dıĢarıya və dıĢarıdan
içəriyə olan yerdəyiĢmə olayı eyni etnosun (türk) və ayrı-ayrı etnosların
köçü ilə bağlı olur.
Azərbaycandan çoxlu toponimlər aparıldığı kimi,
bura
Yeri
dəyişən
toponimlər
Dostları ilə paylaş: |