176
gətirilən
toponimlərin
sayı
da az deyil. Ġslama qədər Azərbaycana qayı-
dan saqa, qamər, hun, oğuz və sair türk boyları, təbii ki, özlərilə yeni to-
ponimlər də gətirmiĢlər. Azərbaycana gələn qafqazdilli boylar, hay,
fars
və ərəblər burada bəlli toponimlərin yaranmasına səbəb olmuĢlar.
Qafqazdilli boylar içində Azərbaycana gələn hurri və urartu boyla-
rının xeyli hissəsi burada əridi,
geri
qayıdan
boylar isə buradakı bəzi
toponimləri də özlərilə apardı. Bu son durumu Arazın orta axarından
quzeydə olan toponimlərlə urartu boylarından qalma çeçenlərin bugünkü
yurdunda olan toponmlərin müqayisəsi çox aydın əks etdirir.
325
Belə ki,
Naxçıvan və Vedi adlarında olduğu kimi, elə bu bölgələrin özündə xeyli
türk-çeçen paralelləri vardır.
326
Buradakı lokal
yerdəyiĢmələri
Naxçıvan-
Vedi
bölgələri
ilə
Çeçenistan və ona yaxın bölgələr üzrə gözdən keçirək:
Naxçıvan-Vedi ətrafı bölgə
Arqun, Arqu(Ağrı dağı)
Aynaxlı (Gorus)
Vedi
Naxçı-dəniz
Naxçı-van
Moz kəndi
Məvaziyi Xatun nahiyəsi
Qaşqa kəndi
Qızıl boyu
Kömür kənd
Zəngi boyu, Zəngilər
Xoy
Çeçen eli və ona yaxın bölgələr
Arqun, Arqun dərəsi, Arqu-ani
Vaynax (çeçen boyu)
Vede(no)
naxçı (nax boyu),
Noxçi-moxk
(«Çeçen
eli»)
Maza, Mozdok, Waz(Ģa)
Qatın-kale
Kaşka-tau
Gizil-yar (Gizlyar)
Kemur-gey
Zenqali kəndi
Xoy
325
«Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri» (B. 1977) adlı qaynaqda göstərilən qədim
Naxçedeniz kənd adı çeçenlərin qədim naxçe boyundan qalan yadigardır. Həmin qay-
naqda adı keçən Qal kəndi də qalaĢ (çeçen), qalqa (inquĢ) uruqları ilə bağlı ola bilər.
Çeçen-inquĢ adı ortaya çıxana qədər bu xalq naxçı, vaynax, durdzur/dzurduk, kistı və
mıçi-kiĢi (miçikizi, mıçiqiĢ) uruq adları ilə qaynaqlarda yad olunmuĢdur. Mıçiqiç topo-
nimi də Çeçen-eli, Ġçkeria anlamında iĢlənmiĢdir (ИНСК, 1988).
326
Əgər Urartu yazılarında Vedi ilə Göycə gölü arasında verilən Widuā toponimi (Dia-
konoff-Kashkai, 100) Vedi adının qədim formasıdırsa, onda Bolqariyada «vedi türkləri»
(Vidinskie torki) və Baba-Vida qalası (Acaroğlu, 1988, 365) qədim *Udi etnoniminin
bulqar dialektindəki vedi deyimi ola bilər. Bu faktı mənə qədim türk udi boyunun vedi
Ģəklində tələffüz oluna bilməsini ilk kəz müĢahidə edən Arif Rəhimov söyləmiĢdir. Udi-
Vedi paralelliyindəki «v» artımı Aynax-Vaynax adlarında da özünü göstərir.
177
Xarxar, Qarqar
Şidli (ġadılı)
Xarkar-oy
Şat-oy
Bu toponimlər sırasında əgər qafqazdilli adlar lokal yerdəyiĢmə ilə
Azərbaycan
və Quzey Qafqaz bölgələrində ortaya çıxırsa,
türkmənĢəli
adlar bu bölgələrlə yanaĢı, daha geniĢ arealda görünür. Buradakı qızıl və
qaĢqa
boylarının
adı
ilə qazax elində yaranan Kızıljar və Altaya qədər
yayılan
Kızıl,
Kızılyar
(Krasnoyarsk) toponimləri,
«boyun» sözündən ya-
ranmıĢ
Buynak
(Buynaksk),
Boyun-dağ
(Azər
eli),
Moynak
(Qazax eli)
,
Ak-Moynok, Kara-Moynok toponimləri türk ellərində iĢlənir. Türk dillə-
rində «dərə
ilə
bölünmüĢ dağlar»
(MK) anlamında olub, sonralar etnonimə
çevrilən
arqu
(arqun)
sözü
Ağrı
(Arğı)
dağadında,
Arazdan yuxarıda
və
Çeçen elində
Arqun,
Dağıstanda
Arquani
toponimlərində
iz
qoyduğu
kimi,
Çulum çayı yaxasına gedən arqu/arqun boyundan Monqolustanda Arqun
çayadı yadigar qalmıĢdır.
327
Etnik coğrafiya daxilində toponimlərin yerdəyiĢməsi boy və uruq
içindən bəzi soyların tam və ya yarımçıq Ģəkildə baĢqa bölgəyə köçməsi
ilə bağlı olur. Müxtəlif səbəblər üzündən baĢ verən belə köçlər, adətən,
yeni
yurd
yerlərinin
salınması
ilə
nəticələnir
və yeni yurdun adı buranı ya-
ĢayıĢ məskəni seçən soyun və ya onun ilkin yurdda mənsub olduğu uruq
və boyun adı ilə tanınır.
Minillər boyu davam edən bu yerdəyiĢmə prosesi eyni etnonimin
müxtəlif
bölgələrdə
ortaya
çıxmasına
səbəb
olmuĢdur. Belə
ki,
Kolanlı,
Kotan, AvĢar, Oğuz,
Xələc,
Kəngər,
Azər/Xəzər, Bayat, QuĢçu, Qıpçaq,
Ġqdır,
TalıĢ
(Tolos),
Yıva,
Padar
və
sair
bu
kimi
etnotoponimlərin
Azərbay-
canda
geniĢ
yayılması,
eyni
toponimin müxtəlif bölgələrdə
ortaya çıxması
həmin
lokal
köçlərlə
bağlıdır.
Bəzi boyların məskunlaĢdığı kənd əvvəl yaĢadıqları
yerin
adı
ilə
də
adlanır və onların konkret haradan gəldikləri yeni toponimdə açıq kodla
327
Arquların X-XI əsrlərdə Taraz-Balasağun arasında yaĢaması bəllidir (MK). Qazax
boylarından
ayrılan
arqu
(arqun)
boyları
XVI
əsrdə
Tobol
bölgəsindən
Çulum hövzəsinə
köçüb qızıl və teleut boylarına qarıĢmıĢdır («Turcologica», Л. 1986, 231).
Dostları ilə paylaş: |