181
3. TARĠXĠ KÖÇLƏR
Azər
xalqının
Ġslamöncəsi
tarixində
və
etnogenezinin formalaĢma-
sında qədim köçlərin mühüm rolu olmuĢdur.
Tarixi köçlərin səbəbini,
növünü və
yönünü
göstərən
antropoloji,
arxeoloji,
onomastik
bəlgələr,
qayaüstü
Ģəkillər,
damğalar
və
yazılı
qaynaqlar öyrənildikcə,
qədim Azər-
baycanın etnik coğrafi demoqrafiyası öz gerçək üzünü göstərir.
Yaxın və
uzaq məsafəli köçlər, bu köçlərin məcburi və ya könüllü olması, yaylaq-
qıĢlaq
yaĢamı
ilə bağlı lokal köçlərdən fərqli olaraq,
azər türklərinin etnik
coğrafiyası daxilinə olan içəri köçlər və bu coğrafiyadan dıĢarıya olan
köçlər türk etnosunun Atayurdu və türk xalqlarının soykökü probleminə
aydınlıq gətirən bəlgələri ilə diqqəti çəkir.
Tarixi
köçlərin
müxtəlif
səbəbləri
olmuĢdur.
Bunların
bir qismi iqlim, coğrafi durum, landĢaft dəyiĢmələri,
epidemiya,
aclıq
törədən
qıtlıq,
müharibə,
deportasiya
nəticəsində
olan
köçlərdir ki,
bunları məcburi köçlər,
əhalinin artımı və məhsuldar torpaq axtarıĢı səbəbilə
gerçəkləĢən yerdəyiĢmələri isə könüllü köçlər say-
maq olar. Bəzən köç səbəbləri bir-birilə zəncirvari səbəb-nəticə
düzümü
ilə
gerçəkləĢir: iqlim dəyiĢməsində
quraqlıq qıtlığa, bu isə aclığa səbəb
olur, aclıq da bir tərəfdən xəstəlik və epidemiyanın yaranmasına,
digər
tərəfdən bolluq olan torpaq axtarıĢına səbəb olur.
Belə səbəb-nəticə
əlaqələr
toplusu ilə
gerçəkləĢən
köçlər
insanlığın
bütün
tarixi
boyu
davam
etmiĢdir.
Ġqlim,
landĢaft dəyiĢməsi, vulkan,
yanğın, zəlzələ olayları,
buzlaqlaĢma və buzlaqların əriməsi,
suların
çəkilməsi və qabarması
dəfələrlə
təkrar
olunduğundan müxtəlif yönlərə
olan köçlər də dəfələrlə təkrar edilmiĢdir.
Bu baxımdan, bizi etnosöncəsi
köçlər yox, yalnız 10-12 minil əvvəl mezolit dövründə iqlimin istiləĢmə-
silə buzların
əriməsi
nəticəsində
flora-fauna dəyiĢməsindən sonrakı
çağ-
ların
Ġslamaqədərki
köçləri
maraqlandırır.
1
Neolit
,
eneolit
,
tunc və dəmir
1
DaĢ dövrü (paleolit) boyunca Yer kürəsində dəfələrlə kəskin iqlim dəyiĢmələri olmuĢ,
iqlimin soyuması buzlaqların yaranmasına və suların azalmasına, iqlimin istiləĢməsi isə
buzlaqların əriməsinə, dəniz, göl və çaylarda suyun qalxmasına səbəb olmuĢdur. Hava-
ların quru və ya rütubətli keçməsi landĢaft və biosferdə flora-fauna dəyiĢmələrilə, bu da
insan əcdadının məcburi yerdəyiĢmələrilə nəticələnmiĢdir. Təbii Ģəraitlə bağlı insanların
məskən dəyiĢməsi 15-10 minil əvvəl geniĢ miqyas almıĢdır.
«Mezolit çağı insan kollek-
tivlərinin miqrasiya dövrüdür» (AT, 1998, 81).
Köçün
səbəbləri
182
çağlarında böyük kütləvi köçlərin çoxu iqlim dəyiĢməsi səbəbilə baĢ ver-
miĢdir.
Mezolitdə
iqlimin
istiləĢməsi
nəticəsində
suların
artması
ilə
münbit
torpaqların yaranması sonralar neolit dövründə maldar-əkinçiliyin inki-
Ģafına, bunların ayrı-ayrı təsərrüfat növü kimi ayrılmasına,
yeni
əkin və
otlaq yerlərinin mənimsənilməsinə gətirib çıxaran lokal və uzaq köçlərə
səbəb
olmuĢdur.
Xəzərin dəfələrlə qalxıb Kür boyunca Mingəçevirə qədər
uzanması və suyu azalanda geri çəkilməsi burada insanlarn lokal yerdə-
yiĢmələri
ilə nəticələnmiĢdir.
2
Arxeoloqların
yazdığına görə, Güney-Qafqazda 150-dən artıq eneo-
lit
düĢərgəsi qeydə alınmıĢ və eneolitin sonunda bu yaĢayıĢ məskənlərinin
tərk edilməsi quraqlıq nəticəsində axar suların quruması ilə bağlı olmuĢ-
dur.
3
Azərbaycanda
m.ö.
IV minilin ortalarında baĢlanan bu quraqlıq qu-
zey və doğu yöndə ilk böyük köçlərlə nəticələnmiĢdir. Orta Asiyaya köçüb
yerləĢən prototürk boylarının bir qismi orada minil sonra yenidən baĢlanan
quraqlıq nəticəsində
geri yox,
daha irəli
-
quzey
və doğu yöndə gedərək
indiki Ural və Qazaxıstan bölgələrində məskunlaĢmıĢlar. Çünki III-II mi-
nillərin qovuĢuğunda rütubətli iqlim quru iqlimlə əvəz olunmuĢdur və
«ola bilsin ki, məhz II minilin ortasında quraqlıq öz maksimum həddinə
çatmıĢdır».
4
Orta Asiyada baĢlanan həmin quraqlıq çağı haqqında
V. M.
Masson yazır ki, Qızılqumda ibtidai düĢərgələrin tədqiqi m.ö.
III minilin
sonu - II minilin baĢlarında iqlimin dəyiĢdiyini ortaya çıxarmıĢdır, bu də-
yiĢmədə kserotermik maksimum su qaynaqlarının azalmasına, axarsula-
rın qurumasına səbəb olmuĢdur.
5
Məncə,
Azərbaycan
və
Orta
Asiyadan
baĢlanan ikinci böyük
köç bu quraqlıq dövründə olmuĢdur.
6
«Araz ya-
2
Ġnsanlar kimi digər canlılar da iqlim dəyiĢməsi ilə yerlərini dəyiĢir. Yenicə girdiyimiz
XXI əsr istilərin artması ilə baĢlandı.
Artıq güney sularda yaĢayan balıq və xərçəng
növlərinin orta zolaqda Rusiya çaylarında görünməsi, orta zolaq növlərinin də quzey
dənizlərə miqrasiyası müĢahidə olunur.
Belə getsə, yaxın 10-15 ildə insanların da sərin
quzey bölgələrə miqrasiyası baĢlana bilər.
3
AT, 1998, 94.
4
Шишкин, 1981, 190.
5
Массон, 1989, 138.
6
Doğu Aralıqdənizi antropoloji tipinin m.ö. IV-III minillərdə Güney Türkmənistanda
görünməsi (ЭАСА, 10-14); III minilin baĢlarında Güney-Azərbaycandan Orta Asiyaya
arxeoloji kultur sızmalarını əks etdirən boyalı-naxıĢlı keramik qabların ortaya çıxması
(Авдусин, 1977, 72-76); II minilin ortalarında Türkmənistanda Altıntəpə məskəninin
dağılması və əhalinin Quzey Əfqanıstan-Güney Özbəkistan (Sappalı, Qonur, DaĢlı) tə-
rəfə keçməsi (ИДВ, 1979, 319) və Urmu hövzəsindən doğuya köçlər
m.ö. IV-II minil-
lərdə miqrasiyanın batıdan doğuya olduğunu aydın göstərir.
Dostları ilə paylaş: |