«Doqquz Bitik» sırası



Yüklə 3,78 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə85/122
tarix30.12.2017
ölçüsü3,78 Kb.
#18490
1   ...   81   82   83   84   85   86   87   88   ...   122

 
181 
3. TARĠXĠ KÖÇLƏR 
 
Azər
 
xalqının
 
Ġslamöncəsi
 
tarixində
 

 
etnogenezinin  formalaĢma-
sında  qədim  köçlərin  mühüm  rolu  olmuĢdur.
 
Tarixi  köçlərin  səbəbini, 
növünü  və
 
yönünü
 
göstərən
 
antropoloji,
 
arxeoloji,
 
onomastik
 
bəlgələr, 
qayaüstü
 
Ģəkillər,
 
damğalar
 

 
yazılı
 
qaynaqlar öyrənildikcə,
 
qədim Azər-
baycanın etnik coğrafi demoqrafiyası öz gerçək üzünü göstərir.
 
Yaxın və 
uzaq məsafəli köçlər, bu köçlərin məcburi və ya könüllü olması, yaylaq-
qıĢlaq
 
yaĢamı
 
ilə bağlı lokal köçlərdən fərqli olaraq,
 
azər türklərinin etnik 
coğrafiyası  daxilinə  olan  içəri  köçlər  və bu  coğrafiyadan  dıĢarıya  olan 
köçlər türk etnosunun Atayurdu və türk xalqlarının soykökü probleminə 
aydınlıq gətirən bəlgələri ilə diqqəti çəkir. 
Tarixi
 
köçlərin
 
müxtəlif
 
səbəbləri
 
olmuĢdur.
 
Bunların 
bir qismi iqlim, coğrafi durum, landĢaft dəyiĢmələri, 
epidemiya,
 
aclıq
 
törədən
 
qıtlıq,
 
müharibə,
 
deportasiya 
nəticəsində
 
olan
 
köçlərdir ki,
 
bunları məcburi köçlər
əhalinin artımı və məhsuldar torpaq  axtarıĢı səbəbilə 
gerçəkləĢən  yerdəyiĢmələri  isə  könüllü  köçlər  say-
maq  olar.  Bəzən  köç  səbəbləri  bir-birilə  zəncirvari  səbəb-nəticə
 
düzümü
 
ilə
 
gerçəkləĢir: iqlim dəyiĢməsində
 
quraqlıq  qıtlığa,  bu  isə  aclığa  səbəb 
olur,  aclıq  da  bir  tərəfdən  xəstəlik  və  epidemiyanın  yaranmasına,
 
digər
 
tərəfdən bolluq olan torpaq axtarıĢına səbəb olur.  
Belə səbəb-nəticə
 
əlaqələr
 
 toplusu ilə
 
gerçəkləĢən
 
köçlər
 
insanlığın 
bütün
 
tarixi
 
boyu
 
davam
 
etmiĢdir.
 
Ġqlim,
 
landĢaft  dəyiĢməsi,  vulkan, 
yanğın,  zəlzələ  olayları,
 
buzlaqlaĢma  və  buzlaqların  əriməsi,
 
suların 
çəkilməsi  və  qabarması
 
dəfələrlə
 
təkrar
 
olunduğundan  müxtəlif  yönlərə 
olan  köçlər  də  dəfələrlə  təkrar  edilmiĢdir.
 
Bu  baxımdan,  bizi  etnosöncəsi 
köçlər yox, yalnız 10-12 minil əvvəl mezolit dövründə iqlimin istiləĢmə-
silə  buzların
 
əriməsi
 
nəticəsində
 
flora-fauna  dəyiĢməsindən  sonrakı
 
çağ-
ların
 
Ġslamaqədərki
 
köçləri
 
maraqlandırır.

 
Neolit
,
 
eneolit
,
 
tunc  və  dəmir 
                                                 
1
 DaĢ dövrü (paleolit) boyunca Yer kürəsində dəfələrlə kəskin iqlim dəyiĢmələri olmuĢ, 
iqlimin soyuması buzlaqların yaranmasına və suların azalmasına, iqlimin istiləĢməsi isə 
buzlaqların əriməsinə, dəniz, göl və çaylarda suyun qalxmasına səbəb olmuĢdur. Hava-
ların quru və ya rütubətli keçməsi landĢaft və biosferdə flora-fauna dəyiĢmələrilə, bu da 
insan əcdadının məcburi yerdəyiĢmələrilə nəticələnmiĢdir. Təbii Ģəraitlə bağlı insanların 
məskən dəyiĢməsi 15-10 minil əvvəl geniĢ miqyas almıĢdır.
 
«Mezolit çağı insan kollek-
tivlərinin miqrasiya dövrüdür» (AT, 1998, 81). 
 
Köçün 
səbəbləri 


 
182 
çağlarında böyük kütləvi köçlərin çoxu iqlim dəyiĢməsi səbəbilə baĢ ver-
miĢdir.
 
Mezolitdə
 
iqlimin
 
istiləĢməsi
 
nəticəsində
 
suların
 
artması
 
ilə
 
münbit
 
torpaqların yaranması sonralar neolit dövründə maldar-əkinçiliyin inki-
Ģafına, bunların ayrı-ayrı təsərrüfat növü kimi ayrılmasına,
 
yeni
 
əkin və 
otlaq  yerlərinin  mənimsənilməsinə  gətirib  çıxaran  lokal  və  uzaq  köçlərə 
səbəb
 
olmuĢdur.
 
Xəzərin dəfələrlə qalxıb Kür boyunca Mingəçevirə qədər 
uzanması və suyu azalanda geri çəkilməsi burada insanlarn lokal yerdə-
yiĢmələri
 
ilə nəticələnmiĢdir.
 2  
 
Arxeoloqların
 
yazdığına görə, Güney-Qafqazda 150-dən artıq eneo-
lit
 
düĢərgəsi qeydə alınmıĢ və eneolitin sonunda bu yaĢayıĢ məskənlərinin 
tərk edilməsi quraqlıq nəticəsində axar suların quruması ilə bağlı olmuĢ-
dur.
3
 Azərbaycanda
 
m.ö.
 
IV minilin ortalarında baĢlanan bu quraqlıq qu-
zey və doğu yöndə ilk böyük köçlərlə nəticələnmiĢdir. Orta Asiyaya köçüb 
yerləĢən prototürk boylarının bir qismi orada minil sonra yenidən baĢlanan 
quraqlıq  nəticəsində
 
geri  yox,
 
daha  irəli
 
-
 
quzey
 
və  doğu  yöndə  gedərək 
indiki Ural və Qazaxıstan bölgələrində məskunlaĢmıĢlar. Çünki III-II mi-
nillərin  qovuĢuğunda  rütubətli  iqlim  quru  iqlimlə  əvəz  olunmuĢdur  və 
«ola bilsin ki, məhz  II  minilin ortasında quraqlıq öz maksimum həddinə 
çatmıĢdır».
4
  Orta  Asiyada  baĢlanan  həmin  quraqlıq  çağı  haqqında
 
V.  M. 
Masson yazır ki, Qızılqumda ibtidai düĢərgələrin tədqiqi m.ö.
 
III minilin 
sonu - II minilin baĢlarında iqlimin dəyiĢdiyini ortaya çıxarmıĢdır, bu də-
yiĢmədə kserotermik maksimum su qaynaqlarının azalmasına, axarsula-
rın qurumasına səbəb olmuĢdur.
5
 
Məncə,
 
Azərbaycan
 

 
Orta
 
Asiyadan 
baĢlanan ikinci böyük
 
köç bu quraqlıq dövründə olmuĢdur.
6
 «Araz ya-
                                                 
2
  Ġnsanlar  kimi  digər  canlılar  da  iqlim  dəyiĢməsi  ilə  yerlərini  dəyiĢir.  Yenicə  girdiyimiz 
XXI  əsr  istilərin  artması  ilə  baĢlandı.
 
Artıq  güney  sularda  yaĢayan  balıq  və  xərçəng 
növlərinin orta zolaqda Rusiya çaylarında görünməsi, orta zolaq növlərinin də quzey 
dənizlərə miqrasiyası müĢahidə olunur.
 
Belə getsə, yaxın 10-15 ildə insanların da sərin 
quzey bölgələrə miqrasiyası baĢlana bilər.  
3
 AT, 1998, 94. 
4
 Шишкин, 1981, 190. 
5
 Массон, 1989, 138. 
6
  Doğu  Aralıqdənizi  antropoloji  tipinin  m.ö.  IV-III  minillərdə  Güney  Türkmənistanda 
görünməsi (ЭАСА, 10-14); III minilin baĢlarında Güney-Azərbaycandan Orta Asiyaya 
arxeoloji  kultur  sızmalarını  əks  etdirən  boyalı-naxıĢlı  keramik  qabların  ortaya  çıxması 
(Авдусин,  1977,  72-76);  II  minilin  ortalarında  Türkmənistanda  Altıntəpə  məskəninin 
dağılması  və əhalinin Quzey  Əfqanıstan-Güney  Özbəkistan (Sappalı, Qonur, DaĢlı) tə-
rəfə keçməsi (ИДВ, 1979, 319) və Urmu hövzəsindən doğuya köçlər
  
m.ö. IV-II minil-
lərdə miqrasiyanın batıdan doğuya olduğunu aydın göstərir. 


Yüklə 3,78 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   81   82   83   84   85   86   87   88   ...   122




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə