183
xasında yaĢayan» saqa (
=
oğuz) boylarının
Ön
Asiyadan
quzey və doğu
yönlərə köçməsinə səbəb olan bu quraqlıq etnik yaddaĢda dərin iz burax-
mıĢdır. Bəlkə də, oğuzların «Axar suyun qurumasın» alqıĢı, «Axar suyun
axmaz olsun» qarğıĢı həmin çağlardan iĢlənən deyimlərdir.
Ġqlim dəyiĢməsi nəticəsində baĢ verən sonrakı köçlər haqqında ya-
zılı
qaynaqlar
məlumat verir
və
bu
məlumatların çoxunda köçlərin yönü də
göstərilir. Məsələn,
«m.ö. XIII-XII
əsrlərdə
Aralıqdənizinin doğusunda
Yunan, Krit və Anadoluda özünü göstərən böyük quraqlıq məhsul qıtlığı
və dəhĢətli aclığa səbəb olmuĢdu».
7
Bununla bağlı, etruskların Kiçik Asi-
yadan Ġtaliyaya köçməsi haqqında olan məlumat antik dövr müəlliflərinin
yazılarında geniĢ yer tutur.
Belə ki, Anadolunun batısında 18 il davam
edən aclığa tab gətirməyən Lidiya əhalisindən bir hissənin mifik çar Ati-
sin
oğlu Tirsenin baĢçılığı ilə
Ġtaliyaya köçüb yerləĢməsini yazan Herodot
bu köçün səbəbini yaranmıĢ qıtlıqla izah edir
.
8
Aclıq nəticəsində yaranan
xəstəlik bəzən böyük bir bölgə əhalisinin xeyli hissəsinin qırılması ilə və
bölgənin boĢalması ilə nəticələnir. BoĢalan yaĢayıĢ məskənlərində sonra
qonĢu bölgələrdən könüllü gələn və ya zorla gətirilən əhali yerləĢir. Bu
olayı m.ö.VII əsrdə Ġkiçayarasında baĢlanan aclıq aydın göstərir. Belə ki,
asur yazısı (m.ö. 636) Babil, Kutı və Sippar Ģəhərində baĢlanan dəhĢətli
aclıqdan
və
yaranmıĢ epidemiya nəticəsində kütləvi Ģəkildə qırılan insanla-
rın cəsədləri ilə küçə və meydanların dolduğundan bəhs edir və sonra
Ģəhərlərin bu cəsədlərdən necə təmizləndiyini qeyd edir.
9
Prof. ġ. Günaltay
yeni
eranın
ilk
əsrlərində Qobu,
Monqol və Tarım
yaylasının quraqlıq nəticəsində qumlar altında qaldığını yazan R. Pum-
pellinin
bu
qeydini
verir:«Əski
Çin xəritələrində Qobu və ya Kamo çölü
Han-Hay (Quru Dəniz)
adıyla göstərilirdi. Çinli müəlliflər burada
vaxtilə
bir
Ġç dəniz olduğunu söyləyirdilər».
10
Məhz ilk əsrlərdə Monqol-Altay
bölgələrində
baĢlanan
bu quraqlıq batıya yönələn hun axını ilə nəticələn-
miĢdir. Quzey Çində isə III əsrdə yüzil davam edən quraqlıq,
aclıq və
müharibə dağıntıları nəticəsində əhalinin sayı 80% azalmıĢdı.
11
Göründüyü
kimi,
müxtəlif
tarixlərdə
iqlim
dəyiĢməsilə
bağlı həm
doğu, quzey, həm də batı yönlərdə köçlər olmuĢdur. Ancaq elmi ədəbi-
7
АВ, 1986, 9.
8
Геродот, I. 94.
9
ХПИДВ, 1963, 236-237.
10
Günaltay, 1987, 67.
11
Гумилев, 1990, 74.
184
yatda heç bir əsas olmadan prototürk və türk köçlərinin yalnız doğudan
batıya olan köç kimi verilməsi dərin kök salmıĢdır. Doğrudur, Altay və
Orta Asiyadan batıya köçlər olmuĢdur, lakin m.ö.VII - m.s.
XIII əsrə qə-
dər iki minil daxilində tarixi bəlli olan bu köçlər, əslində, geriqayıtmalar
idi. Çünki həmin tarixdən öncəki köçlər batıdan doğuya yönəlmiĢdi və bu
doğu köçlərin arxeoloji və antropoloji bəlgələri vardır.
Bir
çox
müharibələr
yaxın və
uzaq köçlərə səbəb olur. Deportasiya
ilə
nəticələnən
müharibələr tarixdə
çox
olmuĢdur.
Adətən, imperiya siyasi
məqsədlə əyalət əhalisini baĢqa yerlərə köçürür və belə deportasiyaları
yaxın tarixdə
də
görmüĢük: XX əsrdə rus imperiyası Krım tatarlarını, çe-
çenləri, Axıska türklərini Orta Asiya və Qazaxıstana, Ermənistanda yaĢa-
yan
azər
türklərini
Mil-Muğan
çöllərinə
deportasiya etdi. Ön Asiyada belə
etnik yerdəyiĢmə siyasətini ilk dəfə Asur dövləti baĢlamıĢdı. Asurlar əhali-
ni iĢğal etdikləri torpaqların bir ucundan o biri ucuna köçürməklə yerli
boyların etnik birliyini pozmağa,
onların iĢğalçı orduya qarĢı birləĢib qüv-
vəyə çevrilməsinə mane olmağa çalıĢırdılar. Asur çarları əvvəllər daha
çox tutduqları ərazilərdən apardıqları əsirləri qul kimi iĢlədirdisə, artıq
m.ö. VIII əsrin ortalarından sonra regionda hegemonluğu saxlamaq məq-
sədilə bir
bölgənin
bütöv
əhalisini imperiyanın baĢqa tərəfinə
köçürürdü-
lər. Asur çarlarının annallarına baxmaq kifayətdir ki, belə kütləvi depor-
tasiyaların geniĢ tətbiq olunduğunu görmək olsun.
730
-da III Tiqlatpala-
sar
154
min xaldeyi Babilin güneyindən Asur dövlətinin güney və quzey-
doğu sınırlarına yerləĢdirir,
720
-də II Sarqon
90
min əhalini Suriyadan,
701
-də Sinaxxerib 200 min yəhudini vətənindən köçürmüĢdür.
12
Asurlar VII əsrin ortasında Elamda
40
-a yaxın Ģəhəri dağıdıb əhalini
qırır.
13
Bura gələn ari (pers) boyları boĢalan yerlərdə məskunlaĢır. Urartu
çarı I ArgiĢti (m.ö.
786-764
) azların yurdunu, indiki Ġrəvan çuxurunu iĢğal
edib burada hərbi qarnizon üçün Qanlıtəpə adlı yerdə Erebuni (Ġrəvan)
qalasını tikir, bura Xat və Tsupani ölkəsindən gətirdiyi
6.600
əsir əsgəri
yerləĢdirir.
14
Əhəməni çağındakı XIV satrapiyadan danıĢan Herodot bura-
dakı Qırmızıdəniz
(Eritheria)
adaları
əhalisinin
«sürgün olunmuĢlar» ad-
landığını qeyd edir.
15
Kənardan Azərbaycana gətirilən əsirlərin sayı
az
olduğu kimi, bura köçürülənlərin də sayı çox deyildi və əsasən deporta-
12
Заблоцка, 328.
13
ХПИДВ, 1963, 238-239.
14
Меликишвили, 1954, 217.
15
Геродот, III. 93.
Dostları ilə paylaş: |