207
ki, Carmo yaĢayıĢ məskəninin özündə, dağətəyi Sincar ovasında, Zaqros
dağlarının
Ġraq
tərəfdəki
batı
(Tel-ġimĢara) və
Ġran tərəfdəki doğu yaxala-
rında (Tepe-Sorab, Tepe-Quran, Ali-KoĢ), GirmanĢah bölgəsində Gənci-
dərə
abidələrində yaylaq-qıĢlaq yaĢamını əks etdirən fərqli düĢərgələr
vardır. V. M. Masson qeyd edir ki, Carmo, Sincar və Luristandakı Tepe-
Quranda
daĢ özül üzərində gil-palçıq evli yaĢayıĢ məskənlərinin
qıĢlaq,
1260 m yüksəklikdəki alp çəmənliyində daimi yaĢayıĢ üçün palçıq evləri
olmayan Tepe-Sorab düĢərgəsinin isə çobanların yaylaq yeri olduğunu
göstərir.
85
Tarixboyu adı çəkilən ərazilərdə yaĢayan prototürk-protoazər
boyları içində yaranan və sonradan gələn baĢqa xalqların da mənimsədiyi
qoyunçuluq və köçərilik burada bugünə qədər davam edir.
Güney-Doğu
Anadoluda türkmən və kürd, Quzey Ġraqda türkman,
Orta Zaqrosda, ġuĢter-Ġsfahan arasında yaĢayan irandilli bəxtiyar boyları,
Ġranın
güney-doğu
bölgələrində çoxsaylı bəluclar,
Kerman əyalətində
xorasani, bayat, pıçaqçı, qaragözlü türk boyları və inanlu, baharlu boy-
larından
batıda
qaĢqaylar,
dağlıq bölgələrdə yaĢayan teymurtaĢ, qoudari,
Xamse bölgəsi və Urmu gölünün
quzey-batı
yaxalarında
avĢar
boylarının
bir
qismi köçəriliklə məĢğuldur. Köçdə 300-350 km yol keçən irandilli
basseri boyları kimi, Fars körfəzi
yaxalarında
Kara-Ağaç çayı ilə Firuza-
bad, FeraĢbənd, Atab və XineĢur
arasındakı
yaĢayıĢ
məskənlərində
qıĢla-
yan
qaĢqay
boyları daha
uzaq məsafəli
ġiraz-Ġsfahan
yolundan
batı yöndə
Zaqros
dağındakı
yaylaqlara köçürlər.
86
Yaylaq köçündə gündə
10-15 km yol keçən
qaĢqay
boyunun
yolbo-
yu
etnoqrafik
durumunu T.
Ə. Ġbrahimov geniĢ təsvir etmiĢdir.
87
Lazım
gələndə 60 min atlı döyüĢçü çıxarmağa qadir olub, gözəl atlar, dəvələr
saxlayan, qoyunçuluqla məĢğul olub, keçən əsrin ortalarına qədər Zaqrosu
aĢıb Ġraqa, oradan da Ġrana qayıdan yarımgöçəri qaĢqaylar üçün dövlət
sərhədi anlayıĢı yox idi.
Het yazılarında adı keçən qədim heyvandar qaĢqay boyları isə m.ö.II
minilboyu Anadoluda yaĢamıĢlar. Görünür, Het dövlətinin yıxılmasında
da iĢtirak edən qaĢqay adlı bu qədim türk boyları urmu, mitan, subar boy-
ları kimi zaman-zaman Aərbaycana qayıtmıĢdılar. Bu qaĢqaylar haqqında
sonrakı bitiklərdə geniĢ məlumat verilmiĢdir.
85
Массон, 1989, 41.
86
Андрианов, 1985, 150-151.
87
Ибращимов, 1988, 55-56.
208
AĢağıdakı
sxemlərdə
ayrı-ayrı
etnoqrafların
Antalya
(№1),
Güney-
Doğu
Anadolu
(№2), Ġran (№3-4), Qazaxıstan (№5) bölgələrində köçəri-
lərin qapalı köç yollarını belə vermiĢlər:
88
88
Planhol, 1965; Hütteroht, 1959; Barth, 1964; Андрианов, 1985; Johnson, 1969.
209
Eneolit və tunc çağını nəzərdə tutan G. Y. Markov yazır: «Maraqlı-
dır ki, əhatəsində olduqları ətraf sivilizasiyanın hərtərəfli güclü təsirinə
baxmayaraq, dağətəyi və bozqır əhalisi qədim Ģərq sivilizasiyası yaratmaq
yolu ilə deyil, özlərinə məxsus özəl yolla getdilər».
89
Köçərilik də əsasən,
bu özəl yaĢam yolunu tutanlar arasında yaranıb yayıldı.
Etnoqrafiyada bu da məlumdur ki, köhnə təsərrüfat növü o çağacan
saxlanır ki, onu saxlamaq mümkün olur. Bu baxımdan, oturaq yaĢamdan
köçəriliyə keçid, sıçrayıĢla deyil, ağrı-acılı keçidlə, yeni yaĢam tərzinə
tədricən alıĢıb uyğunlaĢma ilə gerçəkləĢir. Sosial qurum və təsərrüfatın
konservativliyi
köçəri
boylarda
daha güclü və davamlıdır. M.ö. III-II əsrdə
hunların siyasi-iqtisadi və ictimai durumu ilə XI-XII əsr monqol cəmiyəti-
nin durumunu eyni sayan S.
Y.
Tolıbekov yazır ki, Orta Asiya köçərilərinin
X əsrdəki durumu ilə XIX əsrdə Sırdərya vilayəti köçərilərinin durumu,
həyat tərzi və istehsal fəaliyəti bir-birindən fərqlənmir.
90
Baykalyanı
bölgədən Lena çayı boyunca quzeyə qalxan saxa boyları yeni yurdlarında
ildə iki dəfə köç gələnəyini saxlayaraq, yaylaq-qıĢlaq yaĢamını davam
etdirmiĢlər.
91
Osmanlı dövləti XIX əsrin ortalarında əkinçiliklə məĢğul
olmayan bədəvi (beduin) ərəblərin oturaq həyata keçməsi üçün onlara
kəndlər salıb, əkin-biçin üçün Ģərait yaratdı. Lakin bədəvilər heç cür əsl
yaĢamlarından əl çəkmək istəmirdilər.
Qədim çağlardan baĢlanan köçərilik günümüzə qədər davam edir.
Lakin köçəri yaĢamı kütləvi Ģəkildə XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlində
deformasiyaya uğradı.
Bəzi
Avropa ölkələrində mal-heyvan sürüləri artıq
qıĢlaq-yaylaq yolunu yük maĢını və dəmiryol vaqonlarında keçir,
ikiĢaf
etmiĢ bölgələrdə mal-heyvanı otlağa yox, otu mal-heyvana tərəf gətirir-
lər.
Oturaq sosial-iqtisadi qurumlara qoĢulub mahiyətini itirən köçərilik
bəzi periferiyalarda lokal Ģəkildə günümüzə qədər qala bilmiĢdir.
92
89
Марков, 1976, 25.
90
Толыбеков, 1971, 53, 220.
91
РИН, 1968, 202; Vedidə yaylaq-qıĢlaqla yaĢayanların sağlam ovqatı olardı. Vedi dağ-
larında, bir tərəfi Göycə gölünə açılan yaylaqlarda, Qaragöl təpəsi yaxalarında, Əyricə,
Cığın gölü, Məngük yaylaqlarında hər ailənin, soy və boyun özəl yaylaq yurdları vardı:
Ağasıbəyli yurdu, Dibyurd, Qırxbulaq, Qanlıyurd, Kərbəlayı Ġsmayılın yurdu, GümüĢün
yurdu, Dəvəli yurdu, Xudu bəyin yurdu, Məmməd bəyin yurdu, Adıyaman, Gözəldərə,
AĢağı//Yuxarı Qaranlıq, Alçalı, Qızıl xaraba, DəlikdaĢ Qızıl xaraba, ArxaĢan, KəsikbaĢ,
DikdaĢ (Bədir bəyin yurdu), AtdaĢı, Tikanlı (Usuboğlu Ġsmayılın yurdu), Taplar,
Aynalı,
Qanlıca
kimi
onlarla yaylaq yeri minillərlə
Vedibasar əhalisinin yupdları olmuĢdur.
92
Андрианов, 1985, 216.
Dostları ilə paylaş: |