Doqquz kitabda BİRİNCİ HİSSƏ

---

1

Herodot

TARİX

(Doqquz kitabda)

BİRİNCİ HİSSƏ

Bakı - 1998

Tərcümə edəni:

filologiya elmləri doktoru, professor PƏNAH XƏLİLOV

Redaktoru Azər Bağırov

Rəssamı Stanislav Şatikov

"Tarixin atası" sayılan Herodotun 9 kitabdan ibarət "Tarix" əsərində Yunan-İran müharibələrindən, habelə qədim

dünyanın bir sıra dövlətlərinin, o cümlədən Şərq ölkələrinin tarixindən, coğrafi mövqeyindən, yerli xalqlarından,

onların adət-ənənələrindən ətraflı bəhs olunur. Əsər Azərbaycanın qədim tarixini öyrənmək baxımından da qiymətli

məxəzdir. Midiya tarixi, habelə iskitlər (skiflər), onların Azərbaycana gəlmələri, Azərbaycan ərazisində yaşamış qədim

qəbilə və tayfalar haqqında məlumatlar son dərəcə dəyərli elmi əhəmiyyət malikdir.

* * *

İçindəkilər

Tarixin atası bə biz

I Kitab   - KLİO

II Kitab  - YEVTERPA

III Kitab - TALİYA

IV Kitab - MELPOMENA

V Kitab  - TERPSİXORA

* * *

TARİXİN ATASI VƏ BİZ

Herodotun "Tarix"ini açan hər kəs birinci kitabın ilk sətrində iki ad görür: "Halikarnaslı Herodot..." Sonra bütün

"Tarix" boyu gah uzaq keçmişin o vaxta qədər qalan abidələrini öyrənən, keçmişlər haqqında birinci, ikinci, hətta

üçüncü dildən olaylar, əsatir, əfsanə, rəvayət, dastan və müdrik sözlər eşidən; gah da zamana hadisələrinin iştirakçıları

ilə görüşərək onların fikrini və xatirəsini dinləyən müəllifin hər şeyə açıq-aşkar, birbaşlı, qərəzsiz və ədalətli rəyini

sanki "eşidirik". İlk sətirdə nişan verilən müəllifin və onun doğulduğu şəhərin adına qalanda bu, o vaxtın dəbindən

gəlir.

Şərqdə məşhur şəxsiyyətlərin öz adından başqa təxəllüsü, künyəsi, atasının və oğlunun adı, hətta rütbəsi, fəxri adı

çəkildiyi kimi, yunan mənbələri də ən hörmətli, yüksək rütbəli şəxslərin öz adı ilə yanaşı çox vaxt onların əcdadının və

nəslinin də adını çəkmişlər. Ərəb dəbinə görə İlyas İbn Yusif Əbu Məhəmməd Şeyx (bəzən Həkim) Nizami Gəncəvi

sadalanması İlyas adlı şairin atasının, sonra oğlunun adını, şeyxliyini, təxəllüsünü, axırda doğulduğu şəhərin adını

göstərir. Yunan mənbələrində də şəxsiyyətin əsil-nəcabətini sadalamaqla yanaşı, doğulduğu yerin adını çəkmək dəb

olmuşdur. "Tarix"də üç halikarnaslı Herodot adı çəkilir, bunlardan birincisi müəllifin özüdür, o, Liksin oğludur.

Bu ilk nişanvermə dəbindən sonra "Tarix"in qalan səkkiz kitabının heç birində müəllif öz adını çəkməyi lazım

bilmir. Amma "mənim fikrimcə", "mənim təsəvvürümə görə", filankəsin "dediyinə", filankəslərin "mənə

çatdırdıqlarına", "özümün öyrəndiklərimə", "gördüklərimə görə" deyən Herodot "Tarix"in bütün şahidləri sırasında

apaydın "görünür. Allahlara səcdə edib, köylərin yerə-insanlara hökmünə, allahların iradəsindən asılı olmayan Taleyin

hökmünə, ilahi ədalətin tərəzisində ölçülüb-biçilən yaxşılığın və yamanlığın itmədiyinə, hər kəsin öz əməlinə görə

mükafatlandırılıb, ya da cəzalanacağına inanan, bununla belə, tarixə rasionalist düşüncə ilə yanaşan, tiranlıq dövrünü

---

2

keçib o zamanın şəhər demokratiyasının ləzzətini dadan ağıllı, hikmətli, geniş məlumatlı bir insan kimi görünür.

Duyma, qavrama səviyyəsindən, yaxşı adamlarla ünsiyyət qayğısının dərəcəsindən, keçmişin müdriklərinə hörmət

hissinin gücündən asılı olaraq 2500 il bundan qabaqkı adamın surətini hər kəs öz xəyalında eyni böyütmə Hünəri ilə

olmasa da, hər halda, əsrlərin sınağından çıxmış bir təmizlik və paklıq cilvəsində təsəvvür edə bilir. Tarixi-mədəni

xidmətlərinə belə rəğbətli gözlə baxan qədirbilən nəsillər üçün Herodot "Tarix"ində tez-tez işlənən "barbar" sözü,

xüsusən, ellin olmayan xalqlar və uluslar üçün heç də ağır gəlmir, çünki mətndəki bu söz azad bir ölkəni qul etmək

üçün ona qarşı zor və silah işlədən işğalçı, vətən torpağını tapdayan düşmən, daha açığını desək, yadelli təcavüzkar

mənasında işlənmişdir. Herodot pelasqlarla qaynayıb-qarışan, yalnız bu qarışmadan sonra möhtəşəm olub, həm də

mədəniyyət aləmində böyük addımlar atan yunanların dili ilə danışanda qaynayıb-qarışmazdan qabaqkı pelasq dilini də

barbar dili adlandırmışdır. "Barbar", yəni yunanlar üçün qabaqlar yad olan qəbilə, "barbar dili", yəni, bu yad tayfanın

dili mənası daşımışdır. Bir-biri ilə vuruşan Ellada elləri-ulusları da bir-birinə barbar-özgə ulus, özgə tayfa gözü ilə

baxırlar. Dövrünün demokratiya qurumu, xalqların azadlığına hörmət və qarşılıqlı rəğbət arzusu və idealı baxımından

Herodot Assuriyanın Asiyada surən beş yüz illik əsarətinə son qoyaraq, bu regionda ilk dəfə azadlıq bayrağını qaldıran

midiyalıları sevinclə alqışlamış və eyni sevinclə də öz ölkəsinin qeyrətli vətəndaşı kimi Elladanın istiladan yaxa

qurtarması ilə öyünmüşdür. "Tarix"in "Dinclik şəraitində oğullar ataları, müharibə şəraitində atalar oğulları dəfn

edirlər" hikməti bir xalqın, elin, ulusun deyil, bəşərin təcrübəsinə arxalanan müdrik sözdür və bu söz xalqların

qəhrəmanlıq dövrünü halikarnaslı Herodot "Tarix"indən xeyli qabaq və xeyli sonralar əks etdirən dünya şöhrətli

dastanlarla səsləşmişdir: Homerin "İliada"sında igid oğul Hektorun öz atası Priamı dəfn etməsi təbii qanunauyğunluq

olardı, amma beli bükülmüş ağsaqqal Priam meyiti təhqir olunan oğlunun dalınca "qatilin" çadırına gəlib meyiti

ləyaqətlə dəfn etmək üçün ona yalvaranda bu mənzərə oğul itirmiş dərdli atanın yazıqlığını, əlacsızlığını, alçalmaq

məcburiyyətini bütün faciə ağırlığı ilə göstərən bəşəri bir müsibət kimi "qətilin" özünü-Axillesi də göz yaşlarına qərq

edir, onun ovuna bilməyən sərtləşmiş ürəyini yumşaldır. Axilles Priamın timsalında öz atasını gözünün qabağına gətirib

təsəllisiz qalacaq bu qocaya ağlayır, öz qismətinə ağlayır və ağladıqca dostunun ölümü üçün Hektordan aldığı amansız

intiqamı dərinləşdirmək qəzəbindən uzaqlaşır, insanlaşır. Axilles qəhrəmanlıq dövrünün bütün igidliyi, şücaəti,

vətənpərvərliyi ilə yanaşı, bu dövrün müsibətini, fəlakətini, əvəzsiz itkilərini dərk edir. "İliada"nın dünyada analogiyası

kimi şöhrətlənən "Mahabharata" dastanı da belədir və orada da ataların oğulları dəfn etməsi bəşərin iradəsindən sanki

kənar olan amansız Tale hökmü kimi faciə dərinliyi ilə açılmışdır.

Herodot Elladanın da, Asiyanın da adlı-sanlı hökmdarlarını iki zidd görüş, iki həyat tərzi, insanın, cəmiyyətin və

dövlətin taleyinə iki baxış məngənəsinə salıb onları sanki sınaqdan keçirməyə, kimin tarixdə necə iz qoyduğunu

müqayisəli göstərməyə, kimin rəhmət, kimin lənət qazandırını onların əməllərində açaraq oxucularını (hər kəsdən

qabaq öz ölkəsinin kübar cəmiyyətini) düşündürməyə, tarixdən ibrət götürməyə çağırmaq istəmişdir (əlbəttə, çılpaq

didaktikadan uzaq olmaqla). Farslardan öz şahlarını necə qiymətləndirdiklərini soruşanda onlar fars dövlətini yaradan

Kambis oğlu Kuruş şahı el atası, onun oğlu Kambisi dövlət ərbabı, I Daranı isə alverçi kimi xatırlayırlar. Farsların

gözündə Kuruş farsların şöhrəti, yaxşı dolanışığı, şərəfli adı üçün qayğı göstərən bir atadırsa, Dara istila etdiyi bütün

ölkələri satraplığa bölərək hər satraplıqdan vergi aldığına görə alverçidir; ələ keçirdiyi sərvət, Hədiyyə, qullar,

cariyələr, nökərlər onun gözünü qamaşdırır. Fars xanədanını Kuruşla başlayan Herodotun müqtədir bir ədib kimi əsərin

kompozisiya baxımından sonuncu kitabının son sözlərini də Kuruşun farslara vaxtı ilə verdiyi öyüdlə tamamlaması

təsadüfi deyil. Əsərin finalındakı bu xatirədə Kuruş farsları özlərinin kiçik torpağına, bəhərsiz-bərəkətsiz olan vətəninə

bağlanmağı, onu buraxıb firavanlıq üçün kənara getməməyi məsləhət görür. Belə bir məsləhəti sonralar türk

hökmdarının Orxon-Yenisey abidəsindəki yazıda görürük.

Şah sarayında əsil-nəcabətli adamlardan ikisinin-Daranın qardaşı Güştəsp oğlu Artabanla Daranın kürəkəni Qobri

oğlu Mərdonini üz-üzə qoyub, birincini açıq ürəkli, açıq sözlü, haqpərəst və şah Kserksi müharibədən çəkindirməyə

çalışan nəcib insan kimi, ikincini cavanlığına salıb mənəmmənəmlik iddiası ilə hər şeydə farsın üstünlüyünə inamla

meydana atılan və igid qəhrəman olsa da, tarixin gedişini görə bilməyən məhdud düşüncəli bir şovinist kimi

ümumiləşdirəndə Herodotun onları qəsdən üzləşdirdiyi adamın ağlına gəlmir. Bu, faktların özündən çıxan hikmətdir,

ibrət dərsidir.

Midiyada da belədir. Kiaksar el atasıdırsa, onun oğlu Astiaq (Herodotun şəxsi mülahizəsinə görə) kobud, intiqamçı

olub xalqı, kübarları yola vermədiyinə görə taxt-tacı itirən bir hökmdar timsalıdır. Kiaksar zamanın dəbinə görə həm də

ədalət məhkəməsi qurarmış, şikayətləri yazılı alıb, onlara yazılı cavab göndərərmiş. Astiaqda ədalət məhkəməsindən

əsər-əlamət görünmür və atanın sayəsində qazanılmış azadlıq oğlun vecsizliyi, xüsusən sayğısızlığı nəticəsində əldən

çıxır. Bu ata-oğul timsalında atalar demişkən, oddan kül törəyir.

Bu müqayisə "Tarix"in minillikləri əhatə edən doqquz kitabında cəmi dörd qadın hökmdarın ağıl, mərifət, ləyaqət,

hünər, mərdlik timsalı kimi verilməsində də açıq görünür. Bu qadınların ikisi Babil, biri massaget, biri də yunan

hökmdarıdır. Dördü də kişilərdən üstün tutulur, hərəsi özünə məxsus nəcibliyi ilə fərqləndirilir. Massaget hökmdarı

Tomiris al dillə ona yaxınlaşan şahı rüsvay edir, onu ölkə basmaqdan çəkindirməyə çalışır, müharibə labüd olanda şahı

mərdanə vuruşmağa çağırır; şah hərbi hiylələrə əl atıb dul qadını aciz sayanda o, qana susamış şahı qanla

doyduracağına and içib ədalət qılıncını qından çıxarır. Müharibənin nəticəsi hər iki tərəf üçün, hər iki ölkə hökmdarı

üçün ağır və ibrətli olur: Tomiris yeganə oğlunu itirir, Kuruşun meyiti düşmən torpağında qalır, hər iki tərəfdən qan su

yerinə axıdılır. İstər Araz qırağında massaget hökmdarı Tomiris olsun, istər Babildə çayları ram edib, qalalar,

möhtəşəm şəhərlər saldıran hökmdarlar olsun, bunlar qandan-qadadan, zorakılıqdan, kütləvi insan tələfatından uzaq

olan bir cəmiyyətdə hər xalqın öz dəbi ilə azad ömür sürməsi siyasəti yeridirlər. "Tarix"in burada da didaktikası varsa,

o, öz-özünə, hadisələrin gedişindən doğur. Bununla belə hər ölkənin, hər hökmdarın, hər qəhrəmanın əvvəlini-axırını

göstərən süjetlər nə qədər təbii, tarixən gerçək olsalar da, istər-istəməz müəllif didaktikası tarixə onun öz münasibətini

---