_______ Milli Kitabxana_______
6
Qanunla müəyyən edilmiş vergiləri və
başqa dövlət ödənişlərini tam həcmdə
və vaxtında ödəmək hər kəsin
borcudur.
Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasının 73.1-ci maddəsi.
G İ R İ Ş
Müstəqilliyin ilk illərindən başlayaraq Azərbaycan
Respublikasında aparılan iqtisadi islahatların mühüm istiqaməti ölkə
iqtisadiyyatının fiskal siyasətinin prioritetlərinin
müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə
dövlət büdcəsi sosial problemlərin həllinə və nəticə etibarı ilə sosial
ədalətin bərpasına yönəldiyi üçün ölkədə aparılan büdcə (o
cümlədən, vergi) siyasətini və onun son illərdə aparılan islahatlarda
rolunu öyrənmək müasir dövrdə obyektiv zərurətdən irəli gəlir. Bu
məsələnin həllinə yönəlmiş təqdim edilən kitabda dövlət büdcəsi
dövlət maliyyəsinin tərkib hissəsi olmaqla bir maliyyə planı kimi
təhlil olunur.
“Azərbaycan Respublikasında büdcə prosedurları”
adlanan birinci fəsildə dövlət büdcəsinin qanunvericilik bazası təhlil
edilir. Büdcə proseslərinin bütün mərhələləri üzrə dövlət
strukturlarının rolu açıqlanır.
İkinci fəsil “ Dövlət büdcəsinin gəlirləri” adlanır. Dövlət
büdcəsinin gəlirlərinin təsnifatı verilir, o cümlədən dövlət vergiləri,
qrantlar və büdcə gəlirlərini formalaşdıran digər daxilolmaların
strukturu və büdcədə payı təhlil olunur.
“Dövlət büdcəsinin xərcləri” fəslində büdcə məxaricinin
maddələri büdcə təsnifatına uyğun təsnifləşdirilir. Təsnifatın
funksional xərclər üzrə təhlili verilir. Büdcə xərclərinin
iqtisadiyyatın sahələri ilə bağlılığı, büdcə kəsirinin daxili və xarici
maliyyələşdirmə mənbələri göstərilir.
_______ Milli Kitabxana_______
7
Ümumiyyətlə, kitabın yazılmasında son dörd ilin dövlət
büdcəsinin icrası haqqında qanunların statistikası
əsas
götürülmüşdür ki, bu da büdcə və vergi qanunvericiliyinin məhz
2001-ci ildən hazırkı dövrə qədər əhəmiyyətli şəkildə
təkmilləşdirilməsi ilə bağlıdır.
Sonda istifadə olunan əsas anlayışların terminoloji izahı
verilmiş, istifadə olunan ədəbiyyat, hüquqi-normativ aktların
siyahısı təqdim edilmişdir.
_______ Milli Kitabxana_______
8
Fəsil I. Azərbaycan Respublikasının
büdcə prosedurları
1.1.
Azərbaycan Respublikasında dövlət büdcəsinin
qanunvericilik bazasının təhlili
İstənilən dövlətdə büdcə prosesləri büdcə qanunvericiliyi ilə
tənzimlənir. Azərbaycan Respublikasında büdcə qanunvericiliyi
dedikdə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, “Büdcə sistemi
haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu, “Büdcə sistemi
haqqında” qanuna uyğun olaraq qəbul edilən dövlət büdcəsi
haqqında qanunlar və digər normativ-hüquqi aktlar, habelə
Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr
nəzərdə tutulur.
“Büdcə sistemi haqqında” ilk qanun 1 dekabr 1992-ci ildə
qəbul edilmiş və 2002-ci ilə qədər öz hüquqi qüvvəsini saxlamışdır.
Lakin, ölkədə aparılan iqtisadi islahatlar maliyyə sektorunda mövcud
proseslərə əhəmiyyətli təsir göstərmiş və bu, büdcə və vergi
məsələlərində öz əksini tapmışdır (Müvafiq qanunvericilik bazasının
olmasına baxmayaraq, 1995-ci ilin büdcə göstəriciləri həmin ilin
sentyabrında, 1996-cı ilin büdcəsi isə həmin ilin mart ayında qəbul
edilmiş, 1995-ci ilin dövlət büdcəsinin icrası 1997-ci ilin mart [ 12],
1996-cı ilin dövlət büdcəsinin icrası isə 9 dekabr 1997-ci ildə qəbul
edilmişdi). Bunun nəticəsi olaraq büdcə qanunvericiliyinin dövrün
tələbələrinə uyğunlaşdırılması zərurəti yaranmışdı ki, bu baxımdan
da mövcud qanunvericilikdəki boşluqları aradan qaldırmaq
məqsədilə 18 may 1999-cu ildə Azərbaycan Respublikasının
“Dövlət büdcəsi haqqında” xüsusi qanun qəbul edilmişdir. Qəbul
edilmiş yeni qanun “Büdcə sistemi haqqında” qanuna kömək
məqsədi daşıyırdı. Bu qanunun qəbul edilməsinə baxmayaraq
“Büdcə sistemi haqqında” qanun qüvvədən düşmədi, lakin
proseslərin tənzimləyici aləti kimi (“Büdcə sistemi haqqında”
qanun) əhəmiyyətli sənəd funksiyasını itirdi.
Paralel olaraq iki qanunun qüvvədə olması həmçinin ölkədə
bələdiyyə seçkilərindən sonra yeni yerli özünüidarəetmə
orqanlarının yaranması, qanunvericilikdəki bir sıra boşluqlar, ölkədə
_______ Milli Kitabxana_______
9
aparılan iqtisadi islahatlar, maliyyə sferasında həyata keçirilən
tədbirlər obyektiv olaraq, daha mükəmməl hüquqi-normativ sənədin
hazırlanmasını zərurətə çevirdi.
Bunun davamı olaraq 2 iyul 2002-ci ildə dövlət başçısı
tərəfindən sayca ikinci olan “Büdcə sistemi haqqında” qanun
imzalandı.
Hazırda qüvvədə olan “Büdcə sistemi haqqında” qanun 1
yanvar 2003-cü ildən qüvvəyə minmişdir (qanuna üç dəfə 13 may
2003-cü ildə, 3 dekabr 2004-cü il və 5 aprel 2005-ci ildə əlavə və
dəyişiklər edilmişdir) və bu qanunun qüvvəyə minməsi ilə yuxarıda
qeyd olunan iki normativ akt öz hüquqi qüvvəsini itirmişdir.
Büdcə qanunvericiliyinin qeyd olunan mərhələləri bir-birindən
müxtəlif cəhətlərinə görə fərqlənirdi. Məsələn, 1 dekabr 1992-ci il
“Büdcə sistemi haqqında” qanun büdcəyə aşağıdakı kimi tərif
verirdi: Büdcə dövlətin funksiyalarının həyata keçirilməsini təmin
etmək üçün mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondunun yaradılmasının
və ondan istifadə edilməsinin formasıdır.
Hazırda qüvvədə olan qanunvericilikdə büdcə - Azərbaycan
Respublikasının müvafiq dövlət hakimiyyəti və özünüidarəetmə
orqanları vasitəsilə dövlətə və bələdiyyələrə məxsus vəzifə və
funksiyaları yerinə yetirmək üçün lazım olan pul vəsaitinin yığılması
və istifadə olunması üçün əsas maliyyə sənədi kimi tərif verilir.
Gördüyümüz kimi yeni tərif büdcənin mahiyyətini daha geniş
mənada açır.
1 dekabr 1992-ci ildə qəbul edilmiş qanunda Nazirlər Kabineti
tərəfindən Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə büdcə
məktubunun layihəsi (hazırkı, büdcə zərfi) təqdim edilirdi. Bu
məktuba Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafının əsas
göstəriciləri, Azərbaycan Respublikasının ərazisi üzrə toplu maliyyə
balansı, büdcə və vergi siyasətinin əsas istiqamətləri, respublika
büdcəsinin layihəsi, Azərbaycan Respublikasının birləşdirilmiş
büdcəsinin layihəsi, Azərbaycan Respublikasının cari maliyyə ili
üçün respublika və birləşdirilmiş büdcələrinin icrasının
qiymətləndirilməsi kimi sənədlər daxil edilirdi.
“Dövlət büdcəsi haqqında” növbəti qanunda büdcə layihəsi ilə
birlikdə Milli Məclisə təqdim edilən sənədlərin siyahısının
Dostları ilə paylaş: |