“Dövlət və Din”.-2010.-№3.-S.72-79.
ABBASİ XƏLİFƏLƏRİ DÖVRÜNDƏ
AZƏRBAYCANDA PUL ZƏRBİNƏ DAİR
AYGÜN MƏMMƏDOVA,
Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin aspirantı
Səmavi dinlərdən olan İslam bəşəriyyət tarixində mühüm dəyişikliklər etmiş, bir çox dünya xalqlarının
ictimai-siyasi həyatına əsaslı təsir göstərmişdir. Məhz bu təsir nəticəsində müsəlman xalqlarının mədəni irsi və
ənənələrinin öyrənilməsinə maraq artmaqdadır.
Ərəb Şərqi və Avropa tədqiqatçıları hakimiyyətin Əməvilərdən (661-749) Abbasilərə keçməsini yalnız
hakim sülalənin məğlubiyyəti kimi deyil, «ümummüsəlman dövlətçiliyi tarixində köklü çevriliş yaratmış Abbasilər
inqilabı» kimi qiymətləndirmişlər. Abbasilər Əməvilərin Qüreyş qəbiləsinə mənsub olmalarına baxmayaraq, Həzrət
Məhəmmədə (s) qohumluğu çatmamalarını əsas götürərək, müsəlman icmasında ədalətin yalnız hakimiyyətin
peyğəmbərin (s) ən yaxın qohumlarına (yəni Abbasilərə) keçməsilə bərqərar olacağını iddia etmişlər. Tarixi
hadisələrin təhlilindən aydın olur ki, Abbasilər zahirən Həzrət Peyğəmbərin (s) tərəfdarı kimi çıxış etsələr də, ikili
oyun aparır və şəxsi maraqlarının xeyrinə fəaliyyət göstərmişlər.
Əməvilərdən fərqli olaraq Abbasilərin xarici siyasəti о qədər də aktiv olmamış və onlar böyük fəthlər
etməmişlər. Abbasilərin hakimiyyəti illərində Azərbaycanda baş verən hadisələr barədə bir çox mənbələrdə
məlumatlar verilmişdir. Ərəb tarixçisi Əbu Məhəmməd Əhməd ibn Əsəm əl-Kufinin (v. 926) üçcildlik «Kitab
əl-futuh» («Fəthlər kitabı») əsəri bu baxımdan maraq doğurur. İlk dəfə akademik Ziya Bünyadov tərəfindən rus
dilinə tərcümə edilərək 1981-ci ildə nəşr olunan bu əsərdə ərəblərin Azərbaycana yürüşləri, ölkəmizin orta əsr şəhər
və kəndlərində ərəb canişinlərinin fəaliyyətləri, ərəb-xəzər qoşunlarının Azərbaycan uğrunda savaşları ilə yanaşı,
ölkənin şimalında yerləşən əsas müdafiə istehkamları olan Dərbənd, Beyləqan, Qazax, Bərdə, Bərzənd şəhərləri
haqqında məlumatlar verilmişdir. Qeyd edilən məlumatlar respublikamızda və onun hüdudlarından kənarda tapılmış
pul dəfinələri və təksaylı sikkələrlə təsdiqlənir. Mənbə rolunu oynayan sikkələr isə qeyd edilən dövrdə
Azərbaycanın ictimai, iqtisadi və siyasi vəziyyətini öyrənməyə imkan yaradır.
Xəlifə I Vəlidin hakimiyyəti dövründən (705-715) başlayan ərəb-xəzər müharibələri Abbasilər dövründə də
davam etmişdir. Sonrakı X əsr salnamələrində bu hadisələrin nəticəsi ola raq, Ərəb xilafətinin şimal sərhədlərində
mühafizə dəstəsi rolunu oynayaraq ruslar və digər xalqların Cənubi Qafqaz vasitəsilə müsəlman ölkələri ərazisini
ələ keçirmələrinə maneə olması qeyd edilir.
Son Əməvi xəlifəsinin dirhəmlərinin tədqiqi sübut edir ki, onların üst tərəfində «kəlmeyi-tövhid»lə yanaşı,
dairəvi şəkildə «əş-Şura» surəsinin 22-ci ayəsi həkk olunmuşdu. Həmçinin, Əməvi sikkələrinin əks tərəfinə
«əl-İxlas» surəsinin bəzi ayələri həkk edilirdisə, Abbasilər bu zərb üslubunu üç sırada «Məhəmməd Rəsulullah»
ifadələrilə dəyişdirdilər. Bu ifadələr bəzi Əməvi felslərində də nəzərə çarpmaqdadır.
Əl-Kufinin məlumatına görə, ilk Abbasi xəlifəsi (əs-Səffah) titulu ilə tanınan Əbul-Abbas Məhəmməd oğlu
(749-754) Məhəmməd ibn Sulu Azərbaycan əmiri təyin edərək 100 min atlıdan ibarət qoşunu onun tabeliyinə
vermişdir. Onun işğalçılıq niyyətindən xəbərdar olan Musafir ibn Kəsir əl-Qəssab başçılıq etdiyi dəstəsilə Bizansda
yerləşən Sərt qalasında möhkəmlənir. İbn Sul ilə əl-Qəssab arasındakı uzunmüddətli döyüşlər sonuncunun qətlə
yetirilməsi, sağ qalmış üsyançıların isə Sicistana qaçması ilə başa çatır. Əl-Qəssab və onun silahdaşlarının başlarını
xəlifəyə göndərən ibn Sul Beyləqana gedərək bir neçə gün orada qalır. Daha sonra Bərdədə məskunlaşaraq uzun
müddət ölkəni idarə edir. İbn Sul vəzifəsindən kənar edildikdən sonra onun yerinə xəlifənin qardaşı Əbu Cəfər
əl-Mənsur 751/2-ci ildə Azərbaycan, Ərməniyyə və əl-Cəzirə ərazilərinin əmiri təyin edilir. O, qışı Təbrizlə
Beyləqan arasında yerləşən Kiran şəhərində, yayı isə əd-Dariba yaylağında keçirir.
Əs-Səffahdan sonra xəlifə olan qardaşı «əl-Mənsur» ləqəbli Əbu Cəfərin (754-775) əmrilə Yezid ibn Üseyd
ibn Zəfir əs-Süləmi Arran, Ye zid ibn Hatim isə Azərbaycan əmiri təyin edilirlər.
İraqdan Arrana yola düşən Yezid ibn Üseyd Bərdədə iqamətgahını quraraq vergi toplayanlara (amillərə)
vəzifələrini yerinə yetirmək əmrini verir. Xəlifə ona məktub yazaraq bildirir: «xəzərlərlə qohumluq münasibəti
yaranmayanadək Arran ölkəsində sülh olmayacaq. Əgər xəzərlər istəsələr, qoşun toplayıb səni və amillərini məhv
edərək qələbə çala bilərlər. Mənim məsləhətimə etinasız yanaşma və xəzərlərlə qohum olmağa çalış!»
Əmrə itaət edən Yezid xəzər xaqanı Təəturun (bəzi mənbələrdə Ras Tərxan və ya Astarxan) qızı Xatunla
evlənmək üçün elçilər göndərir. Xəzər çarı razılıq verir və Yezid 100 min dirhəm mehriyyə verərək Xatunla
evlənərək Bərdə yaxınlığındakı əl-Kabbab ərazisində məskən salır. O, Yeziddən xahiş edir ki, İslamın mahiyyətini
anlamaq və Quran oxumağı öyrətmək üçün müsəlman qadınları onun yanına göndərsin. Xatunun bu xahişi yerinə
yetirilir. Mənbədəki məlumata görə, onun Yəzidlə iki il dörd ay davam edən evliliyi müddətində iki (bəzi mənbələrə
görə isə bir) oğlu dünyaya gəlir. Lakin qəfildən əvvəl Xatun, son ra isə oğlanlar dünyasını dəyişirlər. Bu xəbər
Yezidi çox pərişan edir, lakin xəzərlər bu hadisədə onu günahkar bilir və Babul-Əbvabdan böyük qoşunla hücuma
keçirlər. Döyüşdə xəzərlər qalib gəlir.
Xəlifə əl-Mənsur müsəlmanların bu məğlubiyyətindən kədərlənsə də, ruhdan düşmür və Yezidin
məsləhətilə 10 min əsgərdən ibarət qoşunu toplayır. Böyük qoşunla Bərdə şəhərinə doğru yola düşən Yezid Kür
çayını keçərək Babul-Əbvab şəhərinə çatır. O, bu şəhərin müdafiə istehkamlarını möhkəmlədir və əl-Kunak
(Cəlqan) dağınadək uzanan qala divarı boyunca 9 yeni qala qapıları tikdirir. Sonra isə Babul-Əbvabın və dağ
keçidlərinin müdafiəsi məqsədilə hərbi birləşmələri burada məskunlaşdırır.
Orta əsr müəllifi Yaqutun məlumatına əsaslansaq, müasir Şamaxı şəhəri vaxtilə «əl-Yezidiyyə»
adlandırılırdı. «Dərbəndnamə» əsərində Yezidiyyə şəhərinin təməlinin Yezid ibn Üsəydin hakimiyyəti dövründə
qoyulması qeyd edilmişdir. «ƏI-Yezidiyyə» zərbxanasının felsləri 757/8 və 766/7-767/8-ci illərdə zərb edilmişlər.
Əl-Mənsurun hakimiyyəti illərindən etibarən əvvəlcə Rey şəhəri dirhəmlərində, sonradan isə digər
şəhərlərdə buraxılan dirhəmlərdə «Məhəmmədən rəsulullah» ifadələrinin əvəzinə «möminlər əmirinin oğlu
əl-Mehdi Məhəmmədin əmri ilə (zərb edilmişdir)» ifadələri həkk olundu.
Qeyd edilən dövrə aid gümüş dirhəmlərin arxa hissəsində «Musa rasulullah» ifadələrinin zərb edilməsi
maraqlı faktlardandır (şəkil 1).
Yaqubinin məlumatına əsaslansaq, əl-Mənsur dövründə Dərbəndə yaxın ərazilərdəki xəzərlər ərəb ordusuna
hücum edirlər. Yerli ərəb canişini məğlub olacağını dərk edərək qaçır, bu vəziyyətdən xəbərdar olan Yəzid
xəlifədən əlavə qoşun göndərməsini istəyir. Xəlifə Cəbrayıl ibn Yəhya əl-Bəcəlinin rəhbərliyilə Suriya, əl-Cəzirə və
Mosul döyüşçülərindən ibarət 200 minlik qoşun göndərir. Ət-Təbərinin məlumatına görə, 763-cü ildə baş vermiş bu
döyüş ərəblərin məğlubiyyəti, Yezidlə əl-Bəcəlinin qaçması ilə nəticələnir. Qeyd edilən ildə Ərdəbildə kəsilmiş fels
üzərində Cəbrayıl ibn Yəhyanın adı zərb edilmişdir.
769-cu ildə Arran əmiri vəzifəsinə Bəkkar ibn Muslim əl-Üqəyli təyin edilir. Həmin ildən 770-ci ilədək olan
Ar ran dirhəmlərində onun adına rast gəlinir.
Əl-Üqəyli bir il dörd ay əmirlik etdikdən sonra bu vəzifəyə əl-Həsən ibn Kəhtəbə ət-Tayi təyin edilir.
Xorasan, Suriya və İraq hərbçilərindən ibarət 50 minlik qoşunla Arran ölkəsinə qədəm qoyan ət-Tayinin
hakimiyyətini tanımaq istəməyən Alazan çayının şimal ərazisi və Şəki şəhərinin şimal-qərbindəki İlisu vilayəti
sakinləri olan sənərilər üsyan etdilər. Bu mübarizədə məğlub olacağını anlayan əl-Tayi xəlifədən kömək istəyir.
Onun bu xahişini yerinə yetirən xəlifə ona 4 hərbi rəisin başçılıq etdiyi 30 min hərbçidən ibarət qoşun göndərir və
bu dəstə Curzana doğru yola düşür.
Gürcüstanın Axal-Kalaki çayı sahilindəki Cavaxet sakinlərilə birləşən sənərilər çoxsaylı qoşun toplayır və
ət-Tayinin qoşununa hücum edirlər. 10 min sənərini məğlub edən ət-Tayinin tərəfdarları qələbə çalaraq çox-saylı
qənimət, mal-qara və silah ələ keçirir, xəlifənin göndərdiyi hərbçilər isə geriyə - İraqa qayıdırlar.
Xəlifənin Azərbaycana təyin etdiyi canişini Həsənin adından 710/1, 771/2 və 774/5-ci illərdə Arranda
sikkələr zərb edilmişdi.
Arrana rəhbərlik edərək iqamətgahını Bərdədə qurmuş əmir ət-Tayi Kahtəbə adlı oğlunu Babul-Əbvaba,
digər oğlu İbrahimi Tiflisdən başlayaraq digər ərazilərin daxil olduğu Curzana, üçüncü oğlu Məhəmmədi isə Hilat,
Qəliqala və digər şəhərlərin daxil olduğu Ərməniyyəyə hakim təyin edir.
Xəlifə Məhəmməd (əl-Mehdi) dövründə (775-785) Yezid əs-Sulaminin adından Bərdədə, onun oğlu Xalidin
adından isə Babul-Əbvabda (Dərbənddə) 775/6-cı illərdə felslər kəsilmişdi (şəkil 2).
Əl-Mehdinin əmrilə dirhəmlərin arxa tərəfindəki «Məhəmməd rəsulullah» ifadələrinə «səllallahu ələyhi və
səlləm» (Allahın salami Ona və ailəsinə olsun!) təbiri həkk edildi (şəkil 1). Onun oğlu Musa əl-Hadi (785-786) də
bu zərb üsulunu dəyişdirmədi.
Arranda zərb olunmuş 169=785/6-cı il dirhəmində əmir Rauhun adı həkk edilmişdir. Yazılı mənbələrdə
Muhəlləbilər soyuna mənsub Rauh ibn Hatimin əl-Mehdinin hakimiyyət illərində Kufə, 159-160-cı illərdə Sind,
161-ci ildə Bəsrə əmiri olması, qardaşı Yezidin vəfatından sonra isə Harun ər-Rəşidin əmrilə Afrika bölgəsini idarə
etməsi qeyd edilməkdədir. Onun Ərməniyyə, həmçinin Arranı idarə etməsilə bağlı məlumatlara isə Gevondun
əsərində rast gəlinir.
Xəlifə Harun ər-Rəşid (786-809) əl-Fadl ibn Yəhya əl-Bərməkini Azərbaycan və Ərməniyyənin hakimi
təyin edir.
Həmzin qalası müdafiəçilərilə döyüşdə məğlub olan Bərməki geri - Bərdəyə qayıdır. Burada az müddət
qaldıqdan sonra vəzifəsinin icrasını Ömər ibn Əyyub əl-Qinaniyə tapşırır və İraqa gedir.
Əl-Qinanidən sonra əşarilərin mövlası Əbus-Səbbah, ondan sonra isə Səid ibn Məhəmməd əl-Ləhəbi bu
vəzifəyə təyin edilir.
Xəlifə Harunun əmrilə dostu İshaq ibn Müslüm əl-Üqəylinin başçılığı ilə İraq hərbçilərindən ibarət 5 minlik
atlı dəstəsi Beyləqanda şiələrin tərəfdarı Əbu Müslüm və üsyançıları məhv etmək üçün yola düşürlər. Qələbə
qazanan Əbu Müslüm Naxçıvanı ələ keçirir, Dəbilə hücum edərək oranı 4 ay mühasirədə saxlayır, lakin istəyinə
na il ola bilmir və Beyləqana qayıdır. O, buradan müxtəlif yerlərə hücumlar edərək qətllər, yanğınlar və qarətlər
törədir.
Harun ər-Rəşid Azərbaycan və Ar ran əmirlərini geri çağıraraq, Said ibn Salma ibn Qüteybəni bu ərazilərin
əmiri təyin edir. Səid Bərdəyə gələrək Nəsr ibn Ananı Babul-Əbvabın canişini elan edir.
Əmirin göstərişilə əl-Haris ibn Yəhya əl-Bərməki Babul-Əbvab əhalisindən xərac toplamağa başlayır. Yerli
əhali birləşərək vergi toplayan əl-Haris və dəstəsini darmadağın edirlər.
Xəlifə Səidi tutduğu vəzifədən uzaqlaşdıraraq onun yerinə Əli ibn İsa ibn Məhəni təyin edir. Lakin İsa ibn
Məhənin də vəzifəsinin öhdəsindən layiqincə gələ bilmədiyini görən xəlifə onu Yezid ibn Məzyəd əş-Şeybani ilə
əvəzləyir.
Arrana gələn Yezid Bərdədə iqamətgahını quraraq əhalinin təhlükəsizliyini təmin edərək sakitlik yaradır.
Sonra isə o, əl-Haris və onun tərəfdarlarını qandalladaraq xəlifə Harun ər-Rəşidə göndərir, Babul-Əbvab sakinlərinə
isə müraciət göndərərək onları əfv etdiyini bildirir. O, ömrünün sonunadək Bərdədə yaşamış və burada da vəfat
etmişdir. Onun adından kəsilmiş sikkələr Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika Fondunda qorunur
(şəkil 3).
Məzyədilər sülaləsindən olan Əhməd, Əsəd, Məhəmməd, həmçinin Təmimilərə mənsub Huzeymə, Bəşir,
Nəim kimi canişinlərin Azərbaycanda kəsilmiş sikkələri onların «sülalə» hakimiyyəti qurduğunu sübut edən
faktlardandır.
Həmçinin, Harunun hakimiyyəti illərində bəzi Bağdad dinarlarının arxa hissəsinə «möminlərin əmiri,
Allahın qulu Harunun əmrilə (zərb edilmişdir)» ifadələri həkk edilirdi.
809-cu ildə xəlifə Harun ər-Rəşid vəfat etdikdən sonra onun oğlanları Məhəmməd (əl-Əmin) və Abdullah
(əl-Məmun) arasında hakimiyyət uğrunda savaş başlanır. Bağdadı zorla ələ keçirən əl-Məmun imperiyanın tam
hüquqlu rəhbəri olsa da, bu qələbə ona sülh gətirmədi. Əl-Əminin Suriyadakı tərəfdarları onun hakimiyyətini
tanımaq istəməməsi, 816-cı ildən Xilafətin şərq vilayətlərində başlayan Xürrəmilər hərəkatı Abbasilər imperiyasına
ağır zərbə vurdu. Abbasilər dövründə İspaniya, 800-cü ildən isə İfriqiyyə xilafətdən ayrıldı. Əl-Əminin sikkələrinin
arxa tərəfində «Rəbbim Allah» ifadələri zərb edildi, sonradan isə bu ifadələrdən yalnız «Allah» sözünün saxlanması
şərti ilə sikkələrin zərbi davam etdirildi.
Beləliklə, ilk 4 Abbasi xəlifəsi dövründə Azərbaycan uğrunda ərəb-xəzər müharibələri fonunda sikkə zərbi
və pul dövriyyəsinin tədqiqatı göstərir ki, Əməvilərdən fərqli olaraq əl-Mehdi, əl-Hadi, Harun, əl-Əmin və
əl-Məmun dövründə kəsilən dinar və dirhəmlərə Xəlifələrin titulları həkk edilmişdir.
Abbasi xəlifələri dövründə Azərbaycan (Bərdə, Ərdəbil, Hunan, Marağa, əl-Bab və s.) sikkələrinin XIX-XX
yüzilliklərdə Şərqi Avropa dəfinələrində aşkarlanması Şərqi və Şimali Avro pa ölkələrilə beynəlxalq ticarətdə
ölkəmizin iştirakını sübuta yetirir.
ƏDƏBİYYAT
1. Yəzid ibn Usəyd ibn Zəfir əs-Suləmi ilk dəfə 751-753-cü illərdə Ərməniyyənin əmiri olmuş, ondan sonra
isə bu vəzifəni əl-Həsən ibn Qahtəbə, ondan son ra isə bu vəzifədə kimin olması dəqiq bilinməsə də, numizmatik
təhlil nəticəsində 758/9-765/6-cı illərdə Yəzidin yenidən ikinci, 775/6-779/80-ci illərdə isə üçüncü dəfə Ərməniyyə
və Azərbaycan əmiri olması aydın olur.
2. KovalevR. Creating «Khazar ldentity» Through Coins - The 'Special Issue' Dirhams of 837/38 / East
Central and Eastern Europe in the Early Middle Ages, ed. Florin Curta (Ann Arbor: Univ. of Michigan Press,
2005), p. 220-253.
3. http://www. vostlit.info/Texts/rus/Kufi/frametext1 .htm
4. Монеты Восточного Халифата. В.Тизенгаузена. СЛ., 1873.
5. История халифов вардапета Гевонда, писателя VIII века. СПб. 1862.
РЕЗЮМЕ
Об особенностях монетной чеканки в Азербайджане
в период правления первых аббасидских халифов
В статье ссылаясь на источники представлена историческая ситу ация Азербайджана в период
арабо-хазарских войн, а также изменения произошедшие в монетной чеканке в Азербайджане. Переход
власти от Омейадов к Аббасидам был коренным поворотом в истории общему сульманского государства,
который отразился в монетном деле изме нением наружности монеты. При третьем аббасидском
халифе ал-Мехди (775-785) монеты начинают снабжаться именами халифов, их наследников, иногда
областных эмиров и их наместников, а также до полнительными словами и знаками. Исследование
монетных кладов, а также единичных монет, найденных в Азербайджане и за пределами, до казывает
громадную международную торговлю, возросшую в течении IX в. и развившуюся в X в. В статье
представлены рисунки монет перио да правления первых аббасидских халифов, чеканенные в
Азербайджане и участвовавшие в монетном обращении Арабского Халифата.
SUMMARY
On coins minting in Azerbaijan during board of the first Abbasids Caliphs
In article alongside with a historical statement of a situation of Azerbaijan during arabkhazarian wars,
have been examined changes in monetary stamoing Azerbaijan. Transition of authority from Omeyyads to Abbasid
was radical turn in history of all muslim the states which was reflected in monetary deal by change of an exterior of
the coin. At the third Abbasi Caliph Mehdi (775-785) coins start to be supplied with names of caliphs, their
successors, sometimes regional emirs and their deputies, and also additional words and signs. Rese arch monetary
treasures and also the individual coins found in Azerbaijan and outside, proves the enormous international trade
which was increased in cur rent of IX century and developed in X century. In the article are presented figu res of
coins of the period of board of the first Abbasids caliphs, minted in Azer baijan and participated in the monetary
circulation of Arabian Caliphate.
Dostları ilə paylaş: |