127
ehtiva edir. Sosial formalı yaşayış tərzi strukturlaşmış
qruplardan, mexanizmə malik olan sistemlərdən ibarət olur.
Oturaq həyat formasında sosial münasibətlər və əlaqələr geniş
şəkildə öz əksini tapır. Oturaq həyat tərzi və əkinçiliyə,
maldarlığa və sənaye istehsalına bağlılıq özündə sosial
münasibətləri yaradır ki, bu da nəticə etibarilə dövlətlə vətəndaş
arasında siyasi və mədəni əlaqələr formasını meydana gətirir.
Oturaq həyat tərzi sakinin, fərdin yaşayış yeri üzrə qeydiyyatını
və bununla da dövlətlə inzibati, sosial və siyasi tənzimləməni
zəruri edir. Dövlət sosial ünsürlərdən öz idarəçilik subyektlərini
formalaşdırır. Mədəniyyət sosial formanın əsasında qərarlaşır və
dövlətin cəmiyyətlər tərəfindən təşkili mədəniyyətin nəticəsi
olaraq meydana gəlir. Bu baxımdan da qeyd etmək olar ki,
vətəndaş anlayışı sosial-siyasi mədəniyyətin təzahürü, hüquqi
əsasları olaraq meydana gələn siyasi bir anlayışdır. Ona görə
siyasi ki, vətəndaş dövləti təşkil edir və özünü də dövlətin
tənzimləmə obyektində, mərkəzində görür.
Vətəndaş anlayışı özündə fərdin hüquqi-siyasi statusunu
müəyyən edir. Dövlətin tənzimləmə obyektini meydana gətirir.
Dövlət vətəndaşın maraq əks etdirdiyi bütün sahələrdə, fəaliyyət
sahələrində tənzimləyici tərəf kimi çıxış edir və bütün
potensialını bu istiqamətə yönəldir. Vətəndaş anlayışı özündə
iqtisadi, siyasi və sosial aspektlərin vəhdətini yaradır. Vətəndaş
anlayışı fərdin dövlətlə olan münasibətlərində və əlaqələrində
hüquqi aspektləri zəruri edir. Vətəndaş dövlət-xalq arasında
rəsmi əlaqələrin hüquqi-siyasi məzmununu ifadə edir.
Vətəndaş anlayışı əsasən daha çox sivil və formalı -əlaqali
xarakterə malik olur. Vətəndaş anlayışı məhz cəmiyyətə xas olan
anlayışdır. Hansı ki, bu cəmiyyət elə dövlətin mənbəyini
formalaşdırır. İnsanlar dövlətlərini ona görə təşkil edirlər ki, öz
vətəndaş statuslarını yaratsınlar. Bununla da normalar ilə
müəyyən olunan hüquqlardan faydalansınlar. Vətəndaş anlayışı
həmçinin dövlətin xalqına verdiyi konstitusion-hüquqi statusunu
müəyyən edir. Vətəndaş anlayışı cəmiyyətlərdə ona görə
128
formalaşır ki, cəmiyyət tipində yaşayan insanlar kollektiv təkmil
istehsalla məşğul olurlar və istehsal məhsulları üzərində də
kollektiv əlaqə və münasibət formalaşdırırlar. Resurslardan
kollektiv olaraq istifadə prinsipini əsas kimi qəbul edirlər. Bu da
insanlar arasında kollektiv vərdişləri meydana gətirir. İstehsalat,
xidmət və infrastrukturdan ibarət olan iqtisadi, sosial və siyasi
məzmunlu əlaqələr forması özlüyündə vətəndaş anlayışını
medana gətirir. Vətəndaş anlayışı yaşayışın kənd, qəsəbə, rayon
və şəhər tipini formalaşdırır və əhalinin hüquqi qeydiyyat və
siyahıyaalınmasını zəruri edir. Yaşayışın bu kimi tipləri də
özündə vətəndaş anlayışını formalaşdırır. Anlayış əhali
demoqrafiyasını, miqrasiya və urbanizasiyasını zəruri edir.
Vətəndaş anlayışı dövlətin mənbəyi və bazası üçün lazımi
elementlərin əsaslarının formalaşmasını zəruri edir. Bu anlayış
dövlətin
potensialını
müəyyən
edir
və
istehsalatda,
iqtisadiyyatın, infrastrukturun digər sahələrində əmək və işçi
qüvvəsi potensialını meydana gətirir.
Vətəndaş anlayışı özündə əlaqələrin formasını əks etdirir
və dövlətlə -xalq arasında sosial-siyasi əlaqələrin əsaslarını
formalaşdırır. Vətəndaş anlayışı dövlətə sakinlərə bərabər-
hüquqluluq kriteriyası ilə yanaşmanı təmin edir. Dövlət hüquq
normalarının subyekti və obyekti qismində insanları həm
maraq kateqoriyalarına bölür, həm də sahələr üzrə onları
bərabərləşdirir. Vətəndaş anlayışı daha çox milli xüsusiyyətləri
özündə ehtiva edir və dövlətin səlahiyyətli olması üçün ona
müvafiq milli hüquqların verilməsini zəruri edir. Vətəndaşlar
üzərində səlahiyyətlər, eləcə də xarici ölkələrin vətəndaşları
üzərində olan hüquqi səlahiyyətlər milli dövlətlərin beynəlxalq
hüquqi səlahiyyətlərini də meydana gətirir. Bu baxımdan da
dövlətlərdə yaşayan sivil insanlar, vətəndaşlar milli və
beynəlxalq hüquqi statuslar qazanmış olurlar.
Vətəndaş anlayışı ideal bir anlayışdır və eləcə də real hüquqi
əsasları mövcuddur. Lakin bü gün insanların əksəriyyəti özlərini
həm də dünya sakinləri kimi hiss edirlər. Bütün dünya
129
ölkələrinin insanların ümumi hüquqlarının təmin olunmasında
vahid öhdəliklərinin olmasını qəbul edirlər. Onu da qeyd etmək
yerinə düşər ki, beynəlxalq hüquqi normalar əsasında dövlətlər
rəsmi olaraq, hüquqi əsaslarla insanların dünya hüquqlarını
təmin edirlər. Miqrasiya hüquqları bu sahədə örnək təşkil edir.
Daha çox idealizmin tərkibi olan “Ümumdünya vətəndaşı”
anlayışı, milli vətəndaş anlayışından fərqli olaraq, bir qədər lokal
siyasi məzmununu itirir, daha doğrusu transfer etdirir,
genişləndirir. Bu anlayış özlüyündə dövlətlərin hər birini özünə
vətən (doğma yurd, doğma el, doğma torpaq və s.) hesab edən
şəxslərə aid olur. Burada milli amillər mütləq mahiyyətlə yanaşı,
həm də nisbiləşir. Vətəndaş anlayışı özünün milli əsaslarını
böyüdür və ümumdünya vətəndaşlığına keçirdir. Bu ideya ilə
yaşayan insanlar üçün dövlət və onun sərhədləri bir qədər şərti
formal xarakterdə olur. Ümumdünya vətəndaşlığı anlayışı milli
vətəndaşlıq anlayışını rəsmi olaraq tərkib hissələrə ayırır. Yəni,
dövlətlər həm öz vətəndaşlarının, həm də xaricilərin, əcnəbilərin
(xarici ölkə vətəndaşlarının və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin)
hüquqlarını qəbul edir, müəyyən edir və təmin edir. İnsanlar
üçün dövlətlərin bu kimi milli və beynəlxalq hüquq və
öhdəlikləri ideal və praktik real məzmunlu olur. Ümumdünya
vətəndaşlığı anlayışı dövlətlər tərəfindən birbaşa qəbul olunmur,
milli hüquqla beynəlxalq hüququn vəhdətində, bu baxımdan
milli və beynəlxalq əsaslarla səlahiyyətlər bölgüsü çərçivəsində
bu ideya özlüyündə reallaşır. Lakin ümumdünya vətəndaşlığını
birbaşa qəbul edən şəxslər dövlətlərin milli səlahiyyətlərinə və
beynəlxalq hüquqa yumşaq yanaşma edirlər.
Ümumdünya vətəndaşlığı milli dövlətlər trəfindən rəsmən
qəbul olunmayan, lakin dövlətlərarası müqavilələrlə və digər
sənədlərlə müəyyən edilən insan hüquqları kriteriyası ilə
əhatələnən bir anlayışdır. Dövlətlər istər milli, istərsə də
beynəlxalq sferada vətəndaşlarının hüquqlarını başlıca zəruri
amil kimi qəbul edirlər.
Bu anlayış ideal məzmunludur və ideyalardan ibarətdir.
Ümumdünya vətəndaşlığı anlayışı fərq qoymadan insanı
mərkəzdə bir obyekt kimi götürür. İnsanları və xalqları
Dostları ilə paylaş: |