Dövlətin intuitiv təfəkkürlə idarə olunması
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
163 beynəlxalq əlaqələr strukturunun vahid formasında özlərinin ağırlıq mərkəzlərini və ağırlıq sferalarını yaradırlar. Ağırlıq mərkəzləri vahid strukturun forma və məzmun baxımından tərəflərə ayrılmasını təmin edir. Burada ayırıcı kriteriyalar olaraq beynəlxalq əlaqələri təşkil edən elementlərdən istifadə olunur. Ağırlıq mərkəzlərinin formalaşması dünyanın vahid tərkibinin hissələrə ayrılmasını təmin edir. Dünyanın böyük dövlətləri öz radikal fəaliyyətləri ilə destrukturlaşma proseslərini meydana gətirirlər. Xəyali təsvirlərdən keçidlər edərək, bu baxımdan da reallıqlar prizmasından çıxış edərək, belə qəbul etmək olar ki, hər bir böyük dövlətin, güc mərkəzinin öz siyasi xisləti (təbiəti) var. Bu xislət həm də universal məzmunludur. Dövlətlərin daxili və beynəlxalq güclərinin artımı onların fəaliyyət xislətini meydana gətirir. Bir qayda olaraq dünyada genişlənmək, siyasət istiqamətlərini məkanlar və sahələr üzrə genişləndirmək, siyasət axınlarını böyütmək, sistemli və konseptual müstəvi yaratmaq, təsir məkanlarını böyütmək, öz ətraflarında, xüsusilə, sərhədlərində kiçik dövlətlərdən ibarət təhlükəsizlik qurşaqlarını yaratmaq, böyük bazarlar əldə etmək, istehlak baxımından iqtisadi məkanlar yaratmaq və s. kimi hərəkətlər böyük dövlətlərin xarakterik xüsusiyyətlərinə aiddir. Böyük dövlətlərin fəaliyyəti onların regionlarda universal və məxsusi məzmunlu beynəlxalq xislətini formalaşdırır. Böyük dövlətlər bir tərəfdən dünya mərkəzinin, digər tərəfdən isə ayrıca olaraq beynəlxalq əlaqələr mərkəzinin (təbii ki, beynəlxalq əlaqələr də təsirdədir) funksiyalarını öz üzərlərinə götürürlər. Böyük və kiçik dövlətlərdən ibarət olan ümumdünya strukturu və beynəlxalq əlaqələr strukturu bir tərəfdən onun üzvü olan fərqli elementlər tərəfindən, digər tərəfdən isə böyük dövlətlərin iştirakı ilə rəngarəngləşir. Böyük dövlətlər reallıqda və konkret şəkildə yaxın və uzaq məkanlarda strateji və taktiki təsir dairələri uğrunda mübarizələr aparırlar. Bu mübarizə məkanları həm böyük dövlətlərin 164 maraqlarını dartan obyektlər rolunu oynayır, həm də onlar üçün təhlükələr və risqləri artıran obyektlər kimi çıxış edir. Böyük dövlətlərin rəqabəti kəskin halda gərginliyə xidmət edir. Hər bir beynəlxalq gərginliyin məkanı mövcuddur. Miqyası var. Eyni zamanda dərəcələri var. Həm də beynəlxalq gərginliklərin müəyyən anında, hər hansısa bir xəttin ortasında gərginlik üçün məkan artıq yox olur. Gərginliyi yaradan elementlərdə sürət zəifləyir. Sıxılma ortasında məkan artıq çatışmır ki, elementlər öz hərəkətlərini sərbəst sürətlə etsinlər. Bu anda mübarizə artıq radikal forma, məkanları çoxçətin keçən forma almış olur. Radikallıq isə sonrakı qlobal fəlakətləri gətirib çıxara bilir. Gərginliklər müəyyən xətlərdə azalmağa başlayır və güzəştlər meydana gəlir. Bu güzəştlər isə artıq məcburi sabitliyin yaranmasını özündə ehtiva edir. Gərginlik yeni vərdiş olunacaq tarazlıqların yaranmasını zəruri edir. Qorxu amili, müəyyən strukturların dağılması təhlükəsi, mübarizədə olan tərəflərin mərkəzi hissələrinə olan zərbələr qorxusu tərəfləri artıq geri çəkilməyə məcbur edir. Böyük dövlətlər böyük potensialın qarşı-qarşıya gəlməməsi üçün müəyyən güzəştlər etmək, rəqabət mübarizəsini yaradan elementləri geri çəkmək məcburiyyətində qalırlar. Gərginliklər aktivikdən passivliyə doğru keçidlər etməyə başlayır. Kompromislər, danışıqlar güzəştlər məsələsi gündəliyə gəlir. Diplomatiyadan istifadə olunur, beynəlxalq əlaqələrin digər təminedici üsulları (beynəlxalq görüşlər, razılaşmalar- sənədlər) işə düşür. Vəziyyəti yeni əsaslarla üzərə çıxaran sənədlər meydana gəlir. Beynəlxalq gərginliklər əsasən bir və ya da bir neçə dövlətin ərazisində yaşanan problemlərdən ortaya çıxır. Bu gərginliklər həm dövlətlərarası əlaqələrdə yaranır, həm də gərginliyin obyekti olan dövlətlərdə (yerli əsaslarla, yerli təzyiq amillərindən istifadə olunmaqla) meydana gəlir. Böyük dövlətlər dünyanın siyasi strukturunu elə formalaşdırıblar ki, quruluşdakı proseslərdən dünyanın 165 mərkəzlər tərəfindən idarəolunması halları mövcud olur. Bu baxımdan da beynəlxalq gərginliklər həm regional, həm də qeyri-regional təsirlərə malik olur. Bu təsirlər əvvəlki vərdiş olunmuş strukturlarda çatları meydana gətirir. Böyük dövlətlər dünyada gərginlik mərkəzlərini bir-birilərinə təzyiq vasitələri kimi təşkil edirlər. Əsas təzyiq maraqların cəmləşdiyi mərkəzlərdən meydana gəlir. Təzyiq mərkəzlərindən digər məsələlər üçün güzəşt amili məqsədilə istifadə olunur. Böyük dövlətlər regionlarda qruplaşmalar yaradırlar. Maraqların kollektiv təmini məqsədilə koalisiyalar yaradırlar. Onların iştirakı öz-özlüyündə təbii şəkildə qruplaşmanı meydana gətirir. Bir böyük dövlət dünyanın digər regionunda hərbi və iqtisadi cəhətdən gücləndikdə, regionda onun tərəfdarları və qeyri-tərəfdarları formalaşır. Bu kimi amillər regionlarda siyasi və iqtisadi eləcə də mədəni mühitdə çatları əmələ gətirir. Böyük dövlətlər özlərinin maraqları naminə daima dünya ictimaiyyəti üçün aldadıcı siyasət və qeyri-hüquqi siyasət həyata keçirirlər. Bu baxımdan da dünya “ifadəli-gur səsli” və “lal-dinməz” şəkildə bölünür. Böyük dövlətlər dünyanı iqtisadi, siyasi, mədəni, o cümlədən dini faktorlar üzrə öz təsir dairələrinə salmağa çalışırlar. Bu təsir və təzyiq, həmçinin bölgü faktoru dünya vəhdətinin daxilində gərginliklərin yaranmasını şərtləndirir. Rusiyanın SU-24 qırıcı təyyarəsi və regionda dəyişəcək strateji və taktiki vəziyyət 24 noyabr 2015-ci il tarixində Rusiya təyyarəsinin Türkiyə tərəfindən Suriya-Türkiyə sərhəddində vurulması gələcəkdə Türkiyə-Rusiya münasibətlərinə əsaslı strateji təsir göstərməyəcək. Düzdür, Rusiya prezidenti Vladimir Putin öz bəyanatında münasibətlərin əvvəlki kimi olmayacağını bildirib. Türkiyəni terrorla mübarizədə “arxadan zərbə vuran dövlət” 166 kimi qələmə verib. Ola bilər ki, əlaqələrdə və münasibətlərdə qısa bir müddət üçün taktiki dəyişiklik olsun. Məsələn, Rusiya Xarici İşlər naziri S.Lavrov 25 noyabr tarixində V Türkiyə- Rusiya Yüksək Səviyyəli Əməkdaşlıq Şurasının iclasında iştirak üçün Türkiyəyə gözlənilən səfərindən imtina edib. Vətəndaşlarını Türkiyəyə getməməyə səsləyib. Terrora dəstək ölkə kmi Türkiyəni qələmə verib. O, Türkiyəni Misir kimi terror təhlükəsi olan ölkə adlandırıb. İki ölkə arasındakı münasibətlərdə bu kimi xırda məzmunlu taktiki dəyişikliklər ola biləcəkdir. Bir müddət diplomatik soyuqluq da yarana bilər. Uzaq müddət üçün isə bu iki ölkə münasibətlərində gərginliklə əsaslanan köklü dəyişiklik gözlənilən deyil. Çünki uzaq müddətli strategiya dəyişməz olaraq qalacaqdır. Təyyarənin vurulması elə Rusiyanın xeyrinədir. O baxımdan ki, bu hadisə ilə Rusiyanın Türk dünyasına qarşı şıltaq hərəkətlərinin qarşısı alınmış olur. Rusiya Türkiyənin gücü ilə bir qədər hesablaşmaq zərurəti ilə üzləşir. Rusiya bu hadisədən sonra ehtiyatlı strategiyanı seçməyə başlayacaq. Əks halda, Rusiya da regiondakı qarışıq mühitdə uçuruma sürüklənə bilərdi. Bu hadisə NATO-nun da xeyrinədir ki, Rusiya bölgədə bir qədər balanslaşdırılmış vəziyyətə düşə bilir. NATO Türkiyə amilindən "ağıllı strategiya" seçə bilər: Bu hadisə öz arxasınca nəyi gətirə bilər: -Türkiyənin regional nüfuzu arta bilər. Hətta Türkiyə bu hadisənin arxasınca bölgəyə, türkmənlər olan yerə, quru qoşun- lar yeridə bilər; -Türkiyəyə də ABŞ bu əməliyyatlarda dəstək verə bilər; -Rusiya Suriyada hərbi əməliyyatları artıra bilər, ancaq Tü- rkmənlərlə ehtiyatlı davranmaq taktikasını seçə bilər; -Türkiyə türkmənlərə (azərbaycanlılara) dəstək strate- giyasını gücləndirə bilər; -Rusiya Qafqaza təsirini və təzyiqini artra bilər. Erməni- standa hərbi baxımdan daha da güclənər, Azərbaycana təzyiqləri artırar; 167 -Ukraynada güclənə bilər; -Azərbaycan bölgədə Türkiyənin yanında hərbi baxımdan iştirak edə bilər; -Azərbaycan Türkiyənin yanında türkmənlərə humanitar yardım strategiyasını seçə bilər. Türkiyənin NATO-dan gələcəkdə çıxmasını şərtləndirəcək başlanğıc səhnələrdən biri: SU-24 qalmaqalı və strateji miqyaslı geosiyasi gərginlik Beynəlxalq hərbi bloklaşma, güc reallıqları şəraitindən, zərurətindən və məcburiyyətindən meydana gəlməsinə bax- mayaraq, olduqca mənfi bir prosesdir. Daima sülhə təhdidləri, gərginlikləri və digər beynəlxalq böhranları meydana gətirir. Bloklaşma bir qayda olaraq böyük dövlətlərin dünyaya nəzarət mexanizmlərinin tərkibidir. Bloklaşma həm də büöv dünyanın siyasi çatlarıdır. Proseslərdə orta və kiçik gücə malik olan dövlətlər əziyyət çəkirlər. Bu kimi dövlətlər blok rəhbərlərinin maraqlarının genişlənməsi və müdafiəsi ilə məşğul olurlar. Özlərinin milli maraqları üzərinə böyük dövlətlərin maraqlarını hakim edirlər. Onların maraqlarını öz məkanları üzərlərinə örtürlər. Orta və kiçik gücə malik olan dövlətlərin əziyyət çəkmələri həm bloklar daxilində baş verir, həm də bloklar arasında yaşanır. Bloklararası mübarizədə ən çox əziyyət çəkən dövlətlər aralıq qurşaq dövlətləri və “sanitar kordon” rolunu oynayan dövlətlərdir. Bu dövlətlər bloklararası mübarizədə həm də milli maraqları yarımçıq qalan tərəflərə çevrilirlər. Türkiyə dünyada orta gücə malik olan bir dövlətdir. NATO- ya 1952-ci ildə SSRİ-nin boğazlar iddiası qorxusundan daxil olub. SSRİ dağıldıqdan sonra keçmiş SSRİ məkanında iqtisadi əlaqələri gücləndirib və özünün də iqtisadiyyatını inkişaf etdirməyə başlayıb. Türkiyə SSRİ dağıldıqdan sonra geniş bazar hesabınba inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub. Türkiyə şirkətləri postsovet məkanında böyük layihələrdə iştirak edirlər. Türkiyə 168 ticarətində, energetikasında və turizmində postsovet məkanının, resurlarının rolu olduqca böyükdür. Bu gün Rusiyanın xarici ti- carətində Türkiyənin payı önəmlidir. Postsovet dönəmində Rusiya Türkiyə ilə yaxınlıq strate- giyasını həyata keçirməyə başlayıb. Hətta son zamanlarda Rusi- yanın Suriyada aktiv iştirakının əsas strateji məqsədi kimi Tü- rkiyə amilini qeyd etmək olar. Suriyada Rusiya həm neftin qiymətlərinə görə (taktiki məqsəd) iştirak edir, həm də Türkiyəni uzaq müddətli hədəfdə NATO-dan qoparmaq məqsədini güdür. Buna uzaq hədəfli strateji məqsəd kimi yanaşmaq olar. Dünyanın çoxqütblü formalaşmasının qurşaqları, sanitar kordonları rolunu hal-hazrda Ukrayna və Suriya oynamaqdadır. Yeni çat xətləri formalaşır. 24 noyabr 2015-ci il tarixində Rusiyaya məxsus SU-24 qırıcı-bombardmançı təyyarənin Rusiya-Türkiyə sərhəddində (Türkiyənin məlumatına əsasən, hadisə Türkiyə hava məkanında baş verib, Türkiyəyə məxsus F-16 qırıcı təyyarələri “hava-hava” tipli raketdən atəş açmaqla təyyarəni zərərsizləşdiriblər. Rusiya isə təyyarənin sərhəddən 1-4 kilometr uzaqda, yəni Suriya hava məkanı daxilində Türkiyə tərəfindən vurulduğunu iddia edir) vurulması hadisələrin qlobal və regional güclərin yaxından iştirakı fonunda strateji və taktiki məcrada dəyişəcəyini göstərir. İlk növbədə gərgin siyasi vəziyyət meydana gəlib. Belə ki, Tü- rkiyə prezidenti R. Ərdoğan, baş nazir Əhməd Davudoğlu bu hadisələrdə Türkiyənin özünümüdafiə haqqı olduğunu və beynəlxalq hüquqa uyğun hərəkət etdiklərini bildirirlər. ABŞ prezidenti Barak Obama və NATO –da Türkiyənin beynəlxalq hüquqla müdafiə haqqının olduğunu bəyan edirlər. Türkiyə hərəkətinə haqq qazandırılar. Avropa İttifaqı tərəfləri soyuqqanlı olmağa çağırır. NATO bəyan edir ki, Rusiya İŞİD-in olmadığı əraziləri bombalayır. Rusiya isə bir qədər başqa seçim edir və alternativ metodların tətbiqi üzərində işləyir. Rusiya müdafiə naziri Sergey Şoyqu da alternativ addım üçün bir plan üzərində 169 işlənildiyini bildirir. Bu baxımdan Strateq.az saytı Rusiya in- formasiya mənbələrinə istinadən xəbər verir ki, Rusiya Müdafiə Nazirliyinin mövqeyi ondan ibarətdir ki, bundan sonra zərbə aviasiyasının bütün hərəkətləri qırıcı təyyarələrin mühafizəsi ilə həyata keçirləcək. Həmçinin hava hucumuna qarşı müda- fiə sistemi gücləndiriləcək. Bu məqsədlə C-300 –ün analoqu olan HHM sistemi ilə təchiz olunmuş “Moskva” kreyseri Latakiya sahillərinə çıxarılır. Təhlükə yaradan bütün hədəflər məhv ediləcək. Görünür, Rusiya nazirinin dediyi plan bundan ibarətdir. Yəni, bombardmançıların qırıcılarla mühafizə olunması ilə müşayiət edilən yeni taktika seçilir. Rusiya mətbuatında alternativ təzyiq vasitələrinin tətbqindən də yazılara rast gəlinir. Məsələn, Rusiyanın vesti.ru xəbər informasiya portalında yazılan bir şərhə əsasən, Rusiya vətəndaşları Türkiyə turizm sektorunda oynadıqları böyük rollarından imtina edə bilərlər. Belə ki, turizm şirkətləri əlaqələri kəsə bilər. Turpaketlərin satışı qadağan oluna bilər. O da bildirilir ki, Türkiyəyə Almaniyadan sonra ikinci ən böyük turist axını Rusiyadandır. Ən çox pul xərcləyən də elə Rusiya vətəndaşlarıdır. 2014-cü il ərzində Türkiyə Rusiyalı turistlər 280 milyon evro pul xərcləyiblər. 1 Ümumiyyətlə, bu hadisə gələcəkdə regionda hansı strateji əhəmiyyətli geosiyasi fon yaradacaq: -ilk növbədə nəzərə almaq lazımdır ki, hava məkanlarını pozmaq xarakteri Rusiya aviasiyasında var. Bu, strateji və cari-taktiki ölçüdə güc nümayişidir. Məsələn, bu ölkəyə məxsus uzaq məsafəyə uçan strateji aviasiya dəfələrlə Şimali Avropa ölkələrinin hava məkanlarını pozub, havada həyacan siqnalları yaşadıb. Baltikyanı ölkələr və Ukrayna da tez-tez belə hallarla üz-üzə qalır. Ukrayna hadisələri zamanı Rusiya Qara dənizdə Türkiyə hava məkanını da pozmuşdu; 1 Прекращение российского турпотока грозит Турции ногомиллиардными потерями. http://www.vesti.ru/doc.html?id=2690771 170 -bu gün Suriyada yaşanan taktiki proseslər gələcək strateji fon dəyişikliyə gətirib çıxara biləcək. 1. Belə ki, Türkiyə Rusiyanın çoxdankı hədəfidir. Bu ölkəyə dayaq ölkə kimi də baxır. Həm Rusiya, həm də Türkiyə Avropanın soyuq münasibətləri ilə rastlaşırlar. Uyğun geosiyasi vəziyyət iki dövlətin yaxınlaşmasına zəmin yaradır. 2. Türk dünyası slavyan-rus dünyası ilə birlikdə Avrasiyada aparıcı mövqedə qərarlaşıblar ki, bu da türklərin Rusiya üçün dayaq rolunu oynamasına imkan yaradır. Rusiya Türkiyəni cəlb etmək strategiyasını qarşısına məqsəd qoyub. 3.Təyyarə hadisəsi Rusiyanı regionda strateji baxımdan daha da gücləndirəcək. Belə ki, taktiki müdafiə adı altında Rusiyanın strateji təyinatlı silahları regiona gətiriləcək. Rusiya hərbi baxımdan daha da güclənəcək. Rusiya gücü Türkiyəni tədricən bu ölkəyə doğru aparacaq. 4. Həm Rusiya, həm də Türkiyə regionda “ehtiyatlı davranış” taktikasını seçəcəklər. Bəlkə də bir-birilərini başa düşəcəklər. Rusiya ehtiyatdan həm tarazlı vəziyyətə düşəcək, həm də yeni növ əməliyyatlar (böyük silahlarla kəskin əməliyyat) variantını seçəcək. 5. Rusiya Türkiyəni öz tərəfinə çəkmək üçün strateji silahları hesabına bu ölkəni gərgin vəziyyətdə saxlayacaq. Rusiya bölgədə tarazlıqla rastlaşsa da, yeni silah tətbiqi fazasına əl atacaq. Bu da Türkiyəni “təpkili dost” vəziyyətində qoyacaq. Türkiyəni sərhədləyəcək. 6. Rusiya regionda “təpkili dostu” olan Türkiyənin iştirakı ilə bir qədər barışcaq və ona şərait yaradacaq. Bu yolla da yaxınlaşdırma strategiyasını tətbiq edəcək. Ancaq qlobal aspektlərdə real köməksiz qalan Türkiyəni tədricən NATO-dan qoparmağa çalışacaq. 171 Regionun geosiyasi mühiti bir müddət şiddətli qaynarlılıqla seçiləcək. Sonra isə soyuq mənzərə yaranacaq. Ancaq psi vəziyyətdə o insanlar qalacaqlar ki, onların iniltisi, ahı, fəryadı bomba səsləri ilə boğulacaq. Türkiyə NATO-ya güvənməməlidir Nahaq yerə deməyiblər ki, Allah hər kəsin özünə versin! Hər bir dövlətin gücü məkan baxımından baza (milli) və ətraf (beynəlxalq əlaqələrdə iştirak sferası və iştirak edən elementlərinin gücü) hissədən ibarət olur. Hər bir dövlətin baza gücü onun daxili komponentlərinin gücündən, çəkisindən, həcmindən, sayından və elementlərin istifadə keyfiyyətlərindən asılıdır. Resurslar və onların istifadəsi bazanı gücləndirir. Sistem və resurs dövlətin güc bütövlüyüdür. Xarici siyasət resursları da bazaya xidmət üçündür. Yəni, dövlətin ətraf gücü də baza gücün artmasına xidmət edir. Bu baxımdan dövləti əsasən milli əsaslarda güclü hesab etmək lazımdır. Beynəlxalq təşkilatlarda iştirak heç də dövlətin tam şəkildə gücünü artırmır. Yəni, dövlət beynəlxalq təşkilatın gücünə tam arxayın olmamalıdır. Beynəlxalq təşkilatlarda iştirak resursların dövriyyəsini artırır. Bir də nəzərə almaq lazımdır ki, beynəlxalq təşkilat vahid dövlət deyil ki, bütün sərhəddaxili məkan üzrə özünə cavab versin. Beynəlxalq təşkilatlarda iştirak edən dövlətlər beynəlxalq hüququn müstəqil əsas subyektəridir. Təşkilatlar isə törəmədirlər. Türkiyə NATO-ya qərarla qəbul olunub. Düzdür, hərbi kontingent sayına görə qurumda ikinci dövlət hesab olunur. Türkiyə ərazisində ABŞ bazası var. Lakin təşkilat Türkiyəni tam qoruya bilməz. Qlobal təhlükə yaranan təqdirdə hər bir dövlət öz marağından çıxış edir. NATO üzvləri qlobal təhlükədə yalnız öz fərdi maraqlarından çıxış edə bilərlər. Çoxistiqamətli təhlükələri öz üzərlərinə götürməzlər. Bu, real siyasətdir. İttifaq (Alyans) vahid dövlət deyil. 172 Əgər Türkiyə Rusiya ilə qlobal qarşıdurmaya gedərsə, NATO üzvləri sadəcə bəyanatlarla çıxış edərlər. Türkiyəni də quruma təhlükə yaradan dövlət kimi bu qurumdan qərarla da kənarlaşdırarlar. Bu yolla da kollektiv məsuliyyəti öz üzərlərindən atarlar. Türkiyə NATO-ya çox da arxayın ola bilməz. Özünü gücləndirməlidir! Türkiyə NATO gəmilərini Bosfora gətirməklə siyasi vəziyyəti gərginləşdirə bilər. Bu, lazım deyil. Moskva ilə birbaşa ikitərəfli dialoqa gedilməlidir. İqtisadi əlaqələrdə itkilər ola bilər. Rusiya Türkiyəyə çox lazımlı bir dövlətdir. Türkiyənin uzaqgörənliyi lazımdır! Türkiyə siyasətçiləri şoudan əl çəkməlidirlər! 173 Elşən Misir oğlu Nəsibov DÖVLƏT VƏ SİYASƏT FƏLSƏFƏSİ SİYASƏT III CİLD Kitabın Üçüncü bölümü «Елм вя Тящсил» няшриййат-полиграфийа мцяссисяси Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|