Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
29
hər hansı bir şey substansiya olduğu halda canlı bir varlığa necə çevrilir? İlk filosofların hamısı bütün dəyişikliklərin kökündə ilkin bir substansiya olmasında həmfikir idilər. Bu qərara necə gəlmişdilər, bax, bunu demək çətindir. Biz yalnız onu bilirik ki, təbiətdəki bütün dəyişikliklərin gizli səbəbi olan ilkin substansiya haqda anlayış tədricən dolğunlaşıb. Onların fikrincə, elə bir şey mövcuddur ki, hər şey ondan yaranıb və ona da geri dönür. Bizcə, əsas məsələ bu erkən filosofların hansı nəticələrə varmaları deyil, əslində nə kimi suallar qaldırmaları, nə kimi cavablar axtarmalarıdır. Bizə onların nə düşünməsindən daha çox necə düşünmələri maraqlıdır. Bildiyimiz kimi, onlar fiziki aləmdə müşahidə etdikləri dəyişikliklərlə bağlı suallar qaldırıblar. Onlar təbiətin arxasında duran qanunları axtarıblar. Onlar qədim miflərə üz tutmadan ətraflarında nə baş verdiyini anlamaq istəyiblər. Ən önəmlisi, təbiəti öyrənməklə əsl prosesləri başa düşməyə çalışıblar. Bu, ildırımı, şimşəyi, qışı, yazı tanrılar haqda rəvayətlər danışmaqla izah etməkdən tamamilə fərqlənirdi. Beləliklə, fəlsəfə tədricən özünü dindən ayırdı. Təbiət filosofları demək olar ki, elmi təfəkkür istiqamətində ilk addımı atdılar, elmin əcdadları oldular. Təbiət filosoflarının dedikləri və yazdıqlarından əlimizə yalnız fraqmentlər gəlib çatıb. Bildiyimiz cüzi məlumatlar iki əsr onlardan sonra yaşamış Aristotelin əsərlərində tapılıb. O, yalnız həmin filosofların gəldikləri nəticələrə istinad edir. Odur ki, onların hansı yolla bu nəticələrə çatdıqlarını biz heç də həmişə bilmirik. Lakin əlimizdə olan məlumatlar deməyə əsas verir ki, erkən yunan filosoflarının layihələri ilkin yaradıcı substansiya və təbiətdəki dəyişikliklər məsələsinə həsr olunmuşdu. Miletli üç filosof Yunanıstanın Kiçik Asiyadakı müstəmləkəsi Miletdə anadan olmuş Fales tanıdığımız birinci filosofdur. O, çox ölkələr gəzmişdi. Gəzdiyi downloaded from KitabYurdu.org
30
ölkələrdən biri Misir idi. Deyirlər, Misirdə olanda piramidanın hündürlüyünü ölçübmüş. Bunun üçün öz kölgəsinin uzunluğu ilə öz boyunun ölçüsü bir-birinə tam bərabər olan vaxt piramidanın kölgəsini ölçüb. Belə bir məlumat da var ki, o, eramızdan əvvəl 585-ci ildə qabaqcadan gün tutulmasını dəqiqliklə xəbər verib. Falesə görə, hər şey sudan yaranıb. Biz bilmirik ki, o, bununla dəqiq nəyi nəzərdə tutub, ola bilsin, onu nəzərdə tutub ki, həyat sudan əmələ gəlir və yenidən əriyərək suya dönür. Çox güman ki, Misirə səfərləri vaxtı Nil çayının daşqınları Nil Deltasındakı ərazilərdən çəkilən kimi məhsulun necə yetişməsini müşahidə etmişdi. Ehtimal ki, yağışdan dərhal sonra qurdların və qurbağaların da peyda olmasını görmüşdü. Görünür, Fales suyun buza, yaxud buxara - və yenidən suya dönməsi səpkisində fikir yürüdürdü. Belə bir fikrin də Falesə məxsus olduğu güman edilir: “Şeylər tanrılarla doludur”. Bununla nəyi nəzərdə tutduğunu yalnız güman edə bilərik. Çox güman ki, qara torpağın çiçəklərdən, meyvələrdən həşəratlara qədər hər şeyin mənbəyi olduğunu görərkən Fales təsəvvür edib ki, torpaq xırda gözəgörünməz “həyat mikroblarıyla” doludur. Bir şey dəqiqdir ki, o, bu fikrində qətiyyən Flomerin tanrılarını nəzərdə tutmayıb. Haqqında məlumat aldığımız növbəti filosofun adı Anaksi- mander olub. O da Miletdə, Faleslə təxminən eyni vaxtda yaşayıb. O düşünürdü ki, bizim yaşadığımız dünya əngin bir şeyin içərisində yaranan və məhv olan çoxlu dünyalardan yalnız biridir. “Əngin” deyərkən nəyi nəzərdə tutduğunu izah etmək asan deyil, amma aydın görünür ki, o, Falesin ehtimal etdiyi üsulla məlum bir substansiya haqda düşünmürdü. Bəlkə də o, fikirləşirdi ki, bütün şeylərin mənbəyi olan substansiya yaradılmışlardan nə isə fərqli bir şey olmalıdır. Bütün yaradılmış şeylər sonlu, məhdud olduğundan, onlardan əvvəl və sonra gələn şey “ənginlik” olmalıdır. Buradan isə aydın olur ki, o ilkin maddə su kimi adi bir şey ola bilməz. Miletdən olan üçüncü filosof Anaksimen (e.ə. 570 - 526) idi. O, downloaded from KitabYurdu.org
31
bütün şeylərin mənbəyini hava və ya buxar hesab edirdi. Anaksimen, əlbəttə ki, Falesin su nəzəriyyəsi ilə tanış idi. Bəs su özü nədən yaranıb? Anaksimenə görə, su sıxılmış havadır. Biz müşahidə edirik ki, yağış yağanda hava sıxılaraq suya çevrilir. Onun fikrincə, su bir qədər də sıxılsa torpağa dönər. Yəqin ki, o, əriyən buzdan torpaq və qum çıxdığını görmüşdü. O, həmçinin bu fakirdəydi ki, od - seyrəlmiş havadır. Beləcə, Anaksimenə görə, hava - torpağın, suyun və odun mənbəyidir. Bununla da su ilə torpağın bəhəri arasında elə də böyük fərq qalmırdı. Ehtimal ki, Anaksimen torpaq, hava, od və suyun həyatın yaradılışında zəruri olduğunu, lakin bütün şeylərin mənbəyinin hava, yaxud buxar olduğunu düşünürdü. Beləliklə, Fales kimi o da təbiətdəki dəyişikliyin mənbəyi, hər şeyin əsası olan bir substansiyanın varlığını qəbul edirdi. Heçlikdən heçlik törəyər Bu üç Miletli filosof hər şeyin əsası kimi vahid ilkin substansiyanın mövcudluğuna inanıb. Amma bir substansiya birdən-birə necə başqa bir şeyə çevrilə bilər? Gəl, bunu “çevrilmə problemi” adlandıraq. Eramızdan əvvəl 500-cü ildən başlayaraq, yunanların Cənubi İtaliyadakı Eley müstəmləkəsində bir qrup filosof yaşayırdı. Həmin Eleylilər məhz, bu məsələylə çox maraqlanırdılar. Bu filosofların ən önəmlisi Parmenid (e.ə. 540-480) sayılırdı. Parmenid hesab edirdi ki, indi mövcud olan hər şey elə həmişə mövcud olub. Bu ideya yunanlara yad deyildi. Onlar qəbul edirdilər ki, dünyada mövcud olan hər şey əbədi olub. Heçlikdən heç nə törəyə bilməz. Lakin Parmenid bu ideyanı daha irəli apardı. O, belə bir fikir yürütdü ki, faktiki dəyişiklik yoxdur. Heç bir şey olduğundan fərqli bir şeyə çevrilə bilməz. Əlbəttə, Parmenid bilirdi ki, təbiət daimi hərəkətdədir. O, şeylərin dəyişməsini hislərilə qavrayırdı. Lakin bunu ağlının ona dediyi ilə uzlaşdıra bilmirdi. Hisslərinə, yoxsa ağlına güvənmək arasında seçim etməli olarkən ağlına üstünlük verirdi. Belə bir deyim var: “Görməsəm, inanmaram”. Parmenid isə hətta downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|