Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
35
bədənində istilik var. Empedokl yanmaqda olan bir parça oduna baxmış ola bilərdi. Yandıqca ondan nələrsə ayrılır. Biz odunun cızıldadığını və çaqqıldadığını eşidirik ki, bu, “su”dur. Nə isə tüstülənir ki, bu, “hava”dır. “Od”u alova baxarkən aydın görürük. Odun yanıb qurtarandan sonra yerdə nə isə qalır ki, bu da kül və ya “torpaq”dır. Empedokl təbiətdəki dəyişiklikləri dörd “kök”ün birləşib ayrılması kimi izah edib aydınlaşdırandan sonra yenə də nə isə izah olunmamış qalırdı. Necə olur ki, bu dörd ünsür birləşir, yeni həyat ortaya çıxır. Və bu “qarışığı”, tutalım, bir gülü yenidən parçalanmağa nə vadar edir? Empedokla görə, təbiətdə “sevgi və ixtilaf adlandırırdığı iki fərqli fəal qüvvə var. O, “substansiya” ilə bu qüvvələr arasına fərq qoyurdu. Bu diqqətəlayiq məsələdir. Hətta bu gün də alimlər ünsürlərlə təbiət qüvvələrini bir-birindən fərqləndirirlər. Müasir elm bəyan edir ki, bütün təbii proseslər müxtəlif ünsürlər və müxtəlif təbiət qüvvələri arasında qarşılıqlı əlaqə kimi izah oluna bilər. Bundan başqa, Empedokl duyğu prosesinin necə baş verməsinə dair məsələ qaldırırdı. Məsələn, mən necə olur ki, hər hansı bir gülü “görə” bilirəm? Bu zaman nə baş verir? Heç bu barədə fikirləşmisən, Sofi? Empedokl inanırdı ki, gözlər də təbiətdəki hər şey kimi torpaq, hava, od və sudan ibarətdir. Beləcə, gözümdəki “torpaq” ətrafımda torpaqdan olan nə varsa, onları sezir, gözümdəki “hava” ətrafımda içərisində hava olan nə varsa onları, gözümdəki “od” oddan olanları və gözümdəki “su”
sudan şəkillənmiş nə varsa, onları qavrayır. Gözlərimdə dörd ünsürün hər hansı biri olmasaydı, təbiəti tam görə bilməzdim. Hər şeydə hərşeydən nəsə var Anaksaqor (e.ə. 500 - 428) xüsusi bir ilkin substansiyanın - suyun dünyada gördüyümüz hər şeyə çevrilə bilməsini rədd edən növbəti filosofdur. Anaksaqor torpaq, hava, od və suyun qana və sümüyə çevilə bilməsini də qəbul etmirdi. Anaksaqor bu fikirdə idi ki, təbiət gözlə görünməyən saysız xırda downloaded from KitabYurdu.org
36
zərrəciklərdən ibarətdir. Hər şey özündən kiçik zərrəciklərə bölünə bilər, lakin hətta ən kiçik zərrəcikdə də bütün başqa şeylərin parçaları vardır. Əgər dəri və sümük başqa bir şeyin çevrilməsi deyillərsə, Anaksaqorun fikrincə, içdiyimiz süddə və yediyimiz yeməkdə də dəri və sümük var. Bir neçə müasir nümunə var ki, onlar müəyyən qədər Anaksaqorun fikir xəttini təsvir edə bilər. Müasir lazer texnologiyası holoqramlar göstərə bilir. Bu holoqramlardan biri, məsələn, maşın təsvir edirsə və holoqram hissələrə ayrılsa, biz maşının bütöv şəklini holoqramın ayrı-ayrı fraqmentlərində görə bilirik. Bütöv subyekt hər bir xırda hissədə əks olunur. Müəyyən mənada bizim bədənimiz də eyni cürdür. Barma- ğımdakı dəri hüceyrəsini çözsəm, görərəm ki, həmin hüceyrənin nüvəsi təkcə dərimin səciyyəvi xüsusiyyətlərini ehtiva etmir; həmin hüceyrə həmçinin gözlərimin necə olduğunu, saçlarımın rəngini, barmaqlarımın sayını, formasını və s. üzə çıxarmağa qadirdir. İnsan bədəninin hər bir hüceyrəsi onun bütün digər hüceyrələrinin necə qurulduğunun təsvirini verə bilər. Beləliklə, hər bir hüceyrədə “hər şeydən nəsə” var və tam hissədə mövcuddur. Anaksaqor hər şey haqda məlumatlı olan bu xırda zərrəcikləri toxumlar adlandırır. Yadına gəlirsə, Empedokl ünsürləri bütöv bədənlərdə birləşdirən şeyin “sevgi” olduğunu demişdi. Anaksaqor da heyvanları, bitkiləri yaradan qüvvə kimi “düzüm” haqda fərziyyə yürütmüşdü. O, bu qüvvəni “ağıl” və ya “zəka” (nous) adlandırırdı. Anaksaqor bizim üçün həm də ona görə maraqlıdır ki, haqqında məlumat aldığımız - Afinada yaşamış ilk filosofdur. O, Kiçik Asiyada dünyaya gəlmişdi, qırx yaşında Afinaya köçmüşdü. Sonradan o, ateistlikdə təqsirləndirilmiş və şəhərdən qovulmuşdu. Digər məsələlərlə yanaşı, Anaksaqor belə bir fikrilə də tarixdə qalıb: o deyib ki, Günəş Tanrı deyil, qırmızı isti bir daşdır və bütün Peloneziya yarımadasından böyükdür. Anaksaqor astronomiya ilə çox maraqlanırdı. Bütün səma downloaded from KitabYurdu.org
37
cisimlərinin Yerlə eyni bir substansiyadan düzəldildiyinə inanırdı. Meteoritlər haqda eşidəndən sonra bu fikrə gəlmişdi. Ondan belə bir nəticə çıxarmışdı ki, ola bilsin, özgə planetlərdə də insan həyatı var. Deyirdi ki, Ayın öz işığı yoxdur - işıq onun üstünə Yerdən düşür. O, həmçinin gün tutulmasının da izahını düşünüb tapmışdı. Diqqətinə görə çox sağ ol, Sofi. Ola bilsin ki, bu fəsli dərindən başa düşmək üçün iki-üç dəfə oxuyacaqsan. Anlamaq həmişə bir qədər əmək istəyir. Heç bir zəhmət çəkmədən hər şeyə nail olan hər hansı dostunu yəqin sən heç bəyənməzdin. İlkin substansiya və təbiətdəki çevrilmələr üçün ən yaxşı izah sabaha - sən Demokritlə tanış olana qədər gözləsin. Hələlik bu qədər”. Sofi başını koğuşdan çıxardı, ağacların arasından bağa baxdı. Bütün bu oxuduqlarından sonra yaranmış fikirlərini özü üçün aydınlaşdırmalıydı. Gün kimi aydın idi ki, adi su buzdan və buxardan başqa, heç nəyə çevrilə bilməz. Su heç qarpıza da çevrilə bilməz, çünki qarpızda sudan başqa da nə isə var. Lakin Sofi buna əmin idi, çünki bunu öyrənmişdi. Əgər bunu oxuyub öyrənməsəydi, buzun vur-tut su olduğunu bilə bilərdimi? Suyun donaraq buza, sonra əriyərək yenidən suya çevrildiyini ən azı görməliydi. Sofi başqalarından öyrəndiyini deyil, öz ağlını işlədərək, baş çıxarmağa cəhd etdi. Parmenid hər hansı formada dəyişiklik ideyasını rədd edirdi. Sofi bu haqda düşündükcə daha çox əmin oldu ki, o, müəyyən mənada haqlı olub. Onun ağlı “nəyinsə” qəfildən “tam başqa bir şeyə” çevrilməsini qəbul etmirdi. Bunu demək üçün bir qədər cəsarət lazım idi, çünki bu, insanların öz gözlərilə görə bildikləri təbii dəyişikliyi inkar etmək demək idi. Yəqin o vaxt çoxları ona gülüb. Empedokl da kifayət qədər ağıllı olub ki, dünyanın bir deyil, çoxlu substansiyalardan ibarət olduğunu isbat edib. Bu, təbiətdəki hər cür çevrilməni əslində hər hansı dəyişilmə olmadan mümkün edirdi. Qədim yunan filosofu bunu yalnız ağıl gücünə üzə çıxarmışdı. downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|