DÜNYA ƏDƏBİYYATI KLASSİKLƏRİ
içək! Sübut edək ki, əgər xalq respublikaçılara xəyanət edirsə, res-
publikaçılar xalqa xəyanət etməyəcəkdir!
Bu sözlər bütün qiyamçıların şüurunu şəxsi təşviş və qorxunun
əzabverici dumanından xilas etdi, onlar bu sözləri vəcd ilə çığıra-
çığıra qarşıladılar.
Heç kəs bilmədi ki, bu sözləri söyləyən fəhlənin adı nədir. O, heç
kəsin tanımadığı, bilmədiyi, unudulmuş, naməlum bir qəhrəman idi;
elə böyük bir qəhrəman ki, tarixin böhranlı dəqiqələrində, yeni
ictimai quruluş yarananda o, həmişə meydana gəlir: ona görə mey-
dana gəlir ki, lazımi anda amiranə səslə qəti sözünü söyləsin, qısa bir
an içərisində ildırım parıltısında xalq və tanrı ruhunu özündə
təcəssüm etdirərək, yenə də zülmət içində yox olub-getsin.
Bu yenilməz qətiyyət 1832-ci il 6 iyun ilə o qədər həmahəng idi
ki, Sen-Merri barrikadasında eyni vaxtda belə bir səs yüksəldi: “Bizə
köməyə gələcəklər, ya gəlməyəcəklər, bunun nə fərqi var! Biz hamı-
mız burada məhv olacağıq!” Bu sözlər tarixə yazıldı, məhkəmədə yad
edildi.
Görünür, bu iki barrikada ayrı-ayrı yerdə olsa da, ruhən bir idi.
Dördüncü fəsil
BEŞİ AZALDI, BİRİ ÇOXALDI
“Ölülər andı”nı söyləyən naməlum adam bu düsturla hamının
ruhi vəziyyətini ifadə etdikdən sonra bütün qiyamçılar bir ağızdan
sevinc və hiddətlə çığırdı:
-
Yaşasın ölüm! Hamımız burada qalacağıq!
Bu
sözlər mənaca məşum olsa da, təntənə ilə səsləndi.
Anjolras soruşdu:
-
Hamı niyə?
-
Hamı! Hamı!
Anjolras etiraz etdi:
-
Bizim mövqeyimiz yaxşıdır, əlverişlidir, barrikadamız çox
gözəl barrikadadır. Otuz adam kifayətdir. Qırx adam niyə qurban
verək?
Ona belə cavab verdilər:
-
Çünki heç kəs getmək istəməyəcək.
20
downloaded from KitabYurdu.org
Anjolras:
-
Vətəndaşlar! - deyə çığırdı; onun səsində əsəbi bir titrəyiş
duyulurdu. - Respublikanın adamı o qədər çox deyil ki, onları havayı
yerə tələf eləsin. Belə bir şöhrətpərəstlik israfçılıqdır. Əgər sizlərdən
bəzilərinin qarşısında duran vəzifə getməyi əmr edirsə, onlar bu əmri
başqa əmrlər kimi yerinə yetirməlidirlər.
Anjolras prinsip təcəssümü idi; o, öz yoldaşları arasında böyük
hakimiyyət qüvvəsinə malikdi; belə qüvvə, ancaq günah işləməyən
adamlarda olur. Lakin onun təsir qüvvəsi nə qədər böyük olsa da,
narazılıq başlandı.
Anjolras lap iliyinə, qanına kimi komandir idi; o, qiyamçıların
narazılığını görüb öz sözündə təkid etdi, amiranə səslə dedi:
-
Bizim otuz nəfər qalmağımız kimi qorxudursa, qoy bunu
desin.
Narazılıq daha da artdı.
Bir dəstə adamın içərisindən kimsə dedi:
-
Məsələ ki belə oldu, onda “gedin” demək asandır, axı barri-
kada hər tərəfdən mühasirə içindədir.
Anjolras etiraz etdi.
-
Yox, bazar tərəfdən mühasirə olunmayıb. Mondetur küçəsində
heç
kəs yoxdur, Vaizlər küçəsilə İnnosan bazarına qədər getmək olar.
Başqa bir adamın səsi eşidildi.
-
Elə orada da tutarlar! Düz gedib milli qvardiyaya, ya da Paris
civarı qvardiyaçılarının keşikçi dəstəsi üstünə çıxarsan. Onlar bluza
geymiş, furajka qoymuş adamı o saat görərlər: “Ey, haradan belə?
Olmaya, barrikadadan gəlirsən? - O saat da əlinə baxarlar. - Hə,
səndən barıt iyi gəlir. Güllələyin!”
Anjolras ona cavab vermək əvəzinə, əlini Kombeferin çiyninə
toxundurdu, onlar aşağı zala getdilər.
Bir dəqiqə sonra qayıtdılar. Anjolras əlində dörd mundir tut-
muşdu: mundirləri onun əmrilə saxlamışdılar. Kombefer də onun
dalınca gəlir, başqa təchizatı və kiverləri gətirirdi.
Anjolras dedi:
-
Belə mundir geyəndən sonra sıralara qarışıb gözdən itmək
olar.
Bu paltar,
hər halda, dörd adama çatar.
Mundirləri yerə atdı.
Bu da adamların qətiyyətini sarsıda bilmədi. Kombefer sözə
başladı:
21
downloaded from KitabYurdu.org
DÜNYA ƏDƏBİYYATI KLASSİKLƏRİ
-Yaxşı da, heç olmasa, başqasının dərdinə qalın. Bilirsiniz,
məsələ nə barədədir? Qadınlar barəsindədir. Deyin görüm, sizin
arvadınız varmı? Var, ya yox? Uşaqlarınız varmı? Var, ya yox? Beşik
yelləyən, başına bir yığın xırda uşaq yığışan ananız varmı? Sizin
hansınız ana döşünü görməyib, əlini qaldırsın. Ah, siz istəyirsiniz ki,
burada öləsiniz?! İnanın ki, mən özüm də bunu istəyirəm. Ancaq mən
öz ətrafımda dərd içində boğulan qadınların kölgəsini görmək
istəmirəm. Ölmək istəyirsinizsə, ölün, ancaq başqalarını məhv
etməyin. Burada bizim özümüzü öldürməyimiz yüksək bir məqsəd
üçündür, lakin adamın özünü öldürməsi - ciddi surətdə
məhdudlaşdırılmış, müəyyən çərçivə içindən kənara çıxmayan bir
hərəkətdir. Adamın özünü öldürməsi onun yaxın adamlarına toxunsa,
buna adam öldürmək deyilir. Sarışın, xırdaca uşaq başlarını, qocaların
ağ saçını yadınıza salın! Anjolras bu saat mənə dedi ki, Qu quşu
küçəsinin tinində, beşinci mərtəbədə şam işığı görünən ensiz
pəncərədə bir qarının titrək kölgəsini görmüşdür, yəqin ki, o qarı
bütün gecəni yatmayıb kimisə gözləyir. Bəlkə də, o, buradakılardan
kiminsə anasıdır. Əgər elə isə, qoy getsin, tez gedib anasına desin:
“Anacan, mən gəldim!” Qoy bu adam narahat olmasın, biz onsuz da
işi başa çatdıracağıq. Kim ki öz zəhmətilə ailəsini dolandırır, onun
özünü fəda etməyə ixtiyarı yoxdur. Onun özünü fəda etməsi ailəsini
başlı-başına buraxmaq deməkdir. O adamların ki evdə qızı qalmışdır,
bacısı qalmışdır, onlar bu barədə heç düşünmüşmü? Siz ölümə
gedirsiniz, sizi öldürəcəklər - çox gözəl! Bəs sabah nə olacaq? Qız
evdə ac qalırsa, bu, dəhşətdir, kişi dilənir, qadın özünü satır. Ey
saçlarını çiçəklə bəzəyən məsum, mehriban, gözəl qızlar! Onlar sizin
evinizdə nəğmə oxuyurlar, danışıb gülürlər, sizin evinizi ismət işığı
ilə işıqlandırırlar, təravətli ətirlə doldururlar; onlar yer üzündəki saf
bakirəliyi ilə göydə mələklərin olduğunu sübut edirlər! Siz o
Jannaları, Mimiləri, o füsunkar, nəcib insanları düşünün: onlar sizin
ailənin fəxri və şərəfidir; onlar - ah, pərvərdigara - ac qalacaqlar! Mən
sizə nə deyə bilərəm? Elə bir bazar var ki, orada insan bədənilə alver
edirlər; onlar ora getsələr, sizin ətrafda uçan kölgələriniz qandan,
candan məhrum olan əlləri ilə onları tutub saxlaya bilərmi? Küçələri,
adamla dolu səkiləri, mağazaları, bu mağazalar qabağında palçıq
içində dolaşan yarıçılpaq qadınları yadınıza salın! Bu qadınlar da bir
zaman ismətli idilər. İndi siz öz bacılarınızı yadınıza salın, axı sizin
də çoxu
22
downloaded from KitabYurdu.org