üçün nə idisə, insan da bütün canlı məxluqat üçün elə bir şey olacaq!
Bəli, dayanmaq vaxtı deyil, cəsarətlə irəli! Vətəndaşlar, biz hara
gedirik? Biz elə bir dövlətə doğru gedirik ki, orada dövləti elm idarə
edəcək, biz elə bir real qüvvəyə doğru gedirik ki, bu qüvvə yeganə
ictimai qüvvə olacaq, biz elə bir təbii qanuna doğru gedirik ki, bu
qanun özündə həm etiraf və təqdir hüququnu təcəssüm etdirəcək, həm
də öz yəqinliyi ilə özünü təsdiq edəcək, biz elə bir həqiqət zühuruna
doğru gedirik ki, bu zühuru günəşin doğmasına bərabər olacaq! Biz
xalqlar birliyinə, bəşəriyyət birliyinə doğru gedirik. Orada saxta
həqiqətlər olmayacaq, tüfeylilər olmayacaq. Bizim məqsədimiz -
həqiqətlə ibarə olunan gerçəklikdir. Mədəniyyət Avropanın qəlbində,
sonralar qitənin mərkəzində, idrakın böyük parlamentində iclas
quracaq. Əvvəllər də buna bənzər şey olmuşdu. Amfiktion- ların
iclası ildə iki dəfə olardı: bir dəfə Delfada - Allahlar məskənində, bir
dəfə də Fermopildə - qəhrəmanlar sərdabəsində. Avropanın da
amfiktionları olacaq, yer kürəsinin də amfiktionları olacaq. Bu
əzəmətli gələcək Fransanın bətnində yaşayır. On doqquzuncu əsr
buna hamilədir; o şeyin ki başlanğıcını Yunanıstan qoymuşdur,
Fransa onu başa çatdırmağa layiqdir. Xalq oğlu, xalqlar oğlu,
namuslu fəhlə Feyi, qulaq as, gör nə deyirəm! Mən sənin xətrini
istəyirəm! Sən gələcəyi görürsən, əlbəttə, sən haqlısan! Feyi, sənin nə
atan var, nə anan, sən ana yerinə bəşəriyyəti, ata yerinə haqqı seçib
qəbul etmisən. Sənin qismətin burada ölməkdir, yəni qalib gəlməkdir.
Vətəndaşlar, biz bu gün məğlubmu olacağıq, ya qalibmi gələcəyik,
bizim başımıza nə gəlsə də, fərqi yoxdur, biz inqilab yaradırıq.
Yanğın bütün şəhəri işıqlandıran kimi, inqilab da bütün bəşəriyyəti
işıqlandırır. Siz soruşa bilərsiniz ki, biz nəyin naminə inqilab
yaradırıq? Mən indicə dedim: həqiqət naminə! Siyasi nöqteyi-
nəzərdən yalnız bir prinsip var: O da insanın öz üzərində olan ali
hakimiyyətidir. Mənim “mənliyim” üzərində olan hakimiyyətimə
Azadlıq deyilir. O yerdə ki bu cür iki, ya ikidən çox ali hakimiyyət
birləşir, orada dövlət meydana gəlir. Lakin bu birləşmə heç də adamın
öz xeyrindən əl çəkməsi deyil. Burada ali hakimiyyət, ictimai hüquq
yaratmaq üçün müəyyən bir hissəsini könüllü olaraq güzəştə gedir.
Güzəştə gedilən bu hissənin miqdarı hamı üçün birdir. Hər adamın
cəmiyyət üçün etdiyi güzəştin eyni miqdarda olmasına Bərabərlik
deyilir. İctimai hüquq - hər adamın aynlıqda hüququnun
29
downloaded from KitabYurdu.org
DÜNYA ƏDƏBİYYATI KLASSİKLƏRİ
hamı tərəfindən müdafiə edilməsindən başqa bir şey deyil, hər adamın
hüququnun hamı tərəfindən belə müdafiə edilməsinə Qardaşlıq
deyilir. Ali hakimiyyətin bir yerə toplanılan bütün bu növlərinin bir-
birini kəsib-keçdiyi nöqtəyə Cəmiyyət deyilir. Bir-birini kəsib- keçmə
özü birləşmə olduğundan, belə bir nöqtə düyün olur. Buradan da
ictimai əlaqə deyilən şey meydana çıxır. Bəziləri bunu ictimai
müqavilə adlandırır, əslində, bu, eyni şeydir: “müqavilə” sözü öz
mənşəyini “əlaqə” məfhumundan almışdır. Bərabərliyi necə anlamaq
lazımdır, bunu müəyyən edək. Azadlıq əgər zirvə isə, bərabərlik
bünövrədir. Lakin, vətəndaşlar, bərabərlik heç də böyüməyə və
inkişaf etməyə qabil olan bütün şeyləri bir səviyyədə saxlamaq, hün-
dür otlarla alçacıq palıd ağaclarını bir yerə toplamaq deyil, bir-birini
səmərəsizləşdirən həsədlə bədxahlığın heç də qonşu olması deyil;
vətəndaşlıq cəhətdən bu, bütün qabiliyyətli şəxslər üçün açıq yoldur,
siyasi cəhətdən - səs vermək məsələsində hamının eyni hüquqa malik
olmasıdır, dini cəhətdən - hamı üçün eyni dərəcədə vicdan
azadlığıdır. Bərabərliyin qüdrətli bir silahı vardır, o da pulsuz və
icbari təhsildir. Savadlı olmaq hüququ - bax buradan başlamaq
lazımdır. İbtidai məktəb hamı üçün məcburidir, orta məktəbə hamı
girə bilər, bax əsas qanun budur. Təhsil bərabərliyinin nəticəsi ictimai
bərabərlikdir. Bəli, maarif! İşıq! İşıq! Hər şey işıqdan yaranır, işığa da
qayıdır. Vətəndaşlar, on doqquzuncu əsr böyük əsrdir, lakin iyirminci
əsr xoşbəxt əsr olacaq. İyirminci əsrdə əvvəlki tarixə oxşar heç bir şey
olmayacaq. Onda indiki kimi fəthlərdən, istilalardan, hücumlardan,
silahlanmış millətlərin bir-birilə rəqabətindən, mədəniyyətin
inkişafında padşah ailəsindəki nikahdan, müstəbid hökmdarlar
sülaləsindən bir varisin doğulmasından asılı olan maneələrdən
qorxmaq lazım gəlməyəcəkdir; onda konqres tərəfindən xalqların
bölüşdürülməsi, sülalələrin dağılması ilə ölkənin parçalanması,
namütənahilik körpüsü üzərində iki cəhənnəm keçisi kimi kəllə-
kəlləyə gələn dinlərin mübarizəsi olmayacaqdır. Onda daha nə aclıq
olacaq, nə zülm, nə ehtiyac üzündən fahişəlik, nə işsizlik üzündən
yoxsulluq, nə baş kəsilən edam kürsüsü, nə xəncər, nə vuruşma, nə
hadisələr cəngəlliyində təsadüfi quldurluq! Mən lap deyə bilərəm ki:
heç hadisələrin özü olmayacaq. Cİmumi xoşbəxtlik dövrü başlanacaq.
Yer kürəsi öz vəzifəsini yerinə yetirən kimi, bəşəriyyət öz vəzifəsini
yerinə yetirəcəkdir; qəlb və göy cisimləri arasında bir
30
downloaded from KitabYurdu.org