Dünya: iradə və təsəvvür kimi



Yüklə 5,76 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/240
tarix25.11.2017
ölçüsü5,76 Mb.
#12321
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   240

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

45 


hər  ikisini  özündə  ehtiva  edir,  belə  ki,  özü  iki fənnə parçalanır, 

əvvəla  –  transsendental  idealizmə:  Fixtenin  Mən  haqqında 

təlimi  belədir  və  o,  əsas  qanununa  görə,  obyekti  subyektdən 

çıxarır  və  ya  hasil  edir;  ikincisi,  təbiət  fəlsəfəsinə.  O  da  elə  bu 

yolla  obyektdən  tədricən  konstruksiya  adlanan  metodun 

köməyi  ilə  subyekt  düzəldir

8

 (Mənə    bu



 

barədə  çox  az 

məlumdur,  lakin  bir  şey aydındır  ki,  o, bir  sıra  formalarda  əsas 

qanununa  görə  irəli  hərəkətdir).  Həmin  «konstruksiyada» 

gizlənən  dərin  fəlsəfədən  mən  qabaqcadan  imtina  edirəm, 

çünki    «əqli  seyrdən»  tamamilə  məhrum  bir  şəxs  kimi,  mənim 

üçün  onu  nəzərdə  tutan  bütün  təlimlər  müəmmalar 

müəmmasıdır.  Həqiqətən  də,  belə  dərin  mənalı  nəzəriyyələr, 

qəribə olsa da, məndə belə təəssürat oyadır ki, sanki mən yalnız 

dəhşətli və olduqca darıxdırıcı boşboğazlıq eşidirəm. 

Obyektdən  çıxış  edən  sistemlər  gözlə  görünən  bütün 

aləmi və onun quruluşunu öz problemi saysa da, onların istinad 

nöqtə  kimi  seçdikləri  obyekt  heç  də  həmişə  bu  dünya  və  ya 

onun  əsas  elementi  –  materiya  olmur.  Daha  doğrusu,  bu 

sistemlər,  mənim  giriş  traktatımda  müəyyən  edilmiş  mümkün 

obyektlərin dörd sinfinə uyğun olaraq bölünür. Beləliklə, demək 

olar  ki,  bu  siniflərdən  birincisi,  yaxud  real  aləm  Fales  və 

ioniyalılar

9

,  Demokrit,  Epikür,  Cordano  Bruno  və  fransız 



materialistləri

10

 üçün  çıxış  nöqtəsi  olmuşdur.  İkinci  sinfə  və  ya 



abstrakt  anlayışa  Spinoza  (sırf  mücərrəd  və  yalnız  öz 

definisiyasında mövcud olan substansiya anlayışına), daha əvvəl 

isə eleatlar əsaslanırdı

11

. Üçüncü sinif, yəni zamandan və deməli 



rəqəmlərdən  pifaqorçular

12

 və  Çin  fəlsəfəsi  «İ-tszin»



13

 çıxış 


edirdi. Nəhayət 4-cü sinif, yəni iradi akt, idraka əsaslanaraq heç 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

46 


nədən  –  dünyadan  xaric,  şəxs  olan  varlığın  iradi  aktından 

yaranma  haqqında  təlim

14

 keçən  sxolastların  çıxış  nöqtəsi 



olmuşdur. 

Əgər  obyekt  əsl  materializm  kimi  çıxış  etdiyi  təqdirdə, 

obyekt metodunu ən ardıcıl surətdə və ən uzağa aparmaq olar. 

Əsl  materializm  materiyanı,  onunla  birlikdə  isə  zaman  və 

məkanı  şəksiz  mövcud  olan  kimi  nəzərdə  tutur  və 

münasibətdən  keçəcək  subyektə  tərəf  atılır,  halbuki  bütün 

bunlar  elə  həmin  münasibətdə  mövcuddur.  O  daha  sonra, 

özünün  irəliyə  doğru  hərəkəti  üçün  ipuçu  kimi  səbəbiyyət 

qanununu  seçir,  onu  müstəqil  adi  şey,  qayda  veritas  acterna 

(əbədi  həqiqət)  sayır  və  beləliklə,  dərrakənin  üzərindən  atılıb 

keçir. Halbuki səbəbiyyət yalnız dərrakədə və yalnız onun üçün 

mövcuddur.  Sonra  o,  materiyanın  ilkin,  ən  adi  vəziyyətini 

tapmağa  və  ondan  xalis  mexanizmdən  kimyəviliyədək, 

qütblülüyə,  bitkisəlliyə,  heyvaniliyədək  qalxaraq,  bütün 

digərlərini  inkişaf  etdirməyə  çalışırdı;  əgər  buna  müvəffəq 

olsaydı,  zəncirin  son  həlqəsi  heyvani  hissiyyat  –  materiyanın 

sadə  modifikasiyası,  onun  səbəbiyyətdən  doğan  vəziyyəti  ola 

biləcək  idrak  olardı.  Əgər  biz  əyani  təsəvvürlərlə  materializmin 

arxasınca  getsəydik,  onunla  birlikdə  onun  zirvəsinə  çatıb 

qarşısıalınmaz qəfil olimpiya gülüşünün coşqusunu hiss edərdik. 

Belə ki,sanki yuxudan oyanaraq görərdik ki, onun sonuncu, çox 

çətinliklə əldə etdiyi nəticə – idrak – elə birinci çıxış nöqtəsində 

xalis materiyanın labüd şərti kimi nəzərdə tutulurdu və hərçənd 

biz onunla edirdik ki, materiyanı düşünürük, lakin əsl həqiqətdə 

materiyanı təmsil edən subyektdən, onu görən gözdən, onu hiss 

edən  əldən,  onu  dərk  edən  dərrakədən  savayı  bir  şey 




www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

47 


düşünmürdük.  Beləliklə,  gözlənilmədən  böyük  petitio  principii 

(əsasın  önduyumu)  baş  verərdi,  ona  görə  ki,  sonuncu  həlqə 

birincinin  artıq  asılmış  olduğu  həmin  istinad  nöqtəsi  olar  və 

zəncir  dairəyə  çevrilər,  materialist  isə  baron  Münhauzenə 

bənzəyərdi:    suda  atla  üzərkən  ayaqları  ilə  atını  bərk-bərk 

qucaraq öz saçlarından yapışıb özü-özünü sudan çıxaran həmin 

baron Münhausenə. Buna görə materializmin köklü mənasızlığı 

ondan  ibarətdir  ki,  o,  obyektivlikdən  çıxış  edərək,  sonuncu 



izahedici  obyektiv  prinsipi  kimi  elə  obyektiv  olanı  qəbul  edir  – 

bu,  yalnız  düşünülən,  in  abstracto,

 

  yaxud  da  empirik  verilmiş, 



artıq formasını  almış materiya,  yəni  maddə,  məsələn,  ən  yaxın 

birləşmələrilə  kimyəvi  elementlər  olacaqmı?  Bütün  bunları  o, 

özü-özlüyündə və mütləq mövcud olan kimi qəbul edir ki, həm 

canlı  təbiəti,  həm  də,  nəhayət,  dərk  edən  subyekti  buradan 

çıxarsın  və  beləliklə,  onları  bütünlüklə  izah  etsin.  Halbuki,  əsl 

həqiqətdə  obyektiv  olan  hər  şey  artıq  özlüyündə  dərk  edən 

subyekt,  özünün  ilk  şərti  kimi  malik  olmaqla  onu  dərketmə 

formaları  ilə  onlara  çox  surətli  şəkildə  şərtlənmişdir  və  buna 

görə əgər subyekt haqqında fikir kənarlaşdırılarsa, tamamilə yox 

olur.  Beləliklə,  materializm  bizə  bilavasitə  verilənləri  dolayı 

verilənlərdən  izah  etmək  cəhdidir.  Obyektiv,  məkan  tutan, 

fəaliyyətdə olan hər şey, bir sözlə, maddi nə varsa, materializm 

onu  öz  izahlarının  həddən  ziyadə  möhkəm  özülü  sayır  və  bu 

səbəbdən ona  istinad onun gözündə başqa bir şeyi arzulamağa 

hacət  saxlamır  (ələlxüsus,  o,  təkana  və  əks-təsirə  müncər 

edilirsə).  Mən  isə  deyərdim  ki,  bütün  bunlar  yüksək  dərəcədə 

dolayı və şərti verilənlərdir və bu səbəbdən yalnız nisbi mövcud 

olanlardır. Çünki o, beynin mexanikası və süzgəcindən keçib və 

buna  görə  onun  formalarına  –  zaman,  məkan  və  səbəbiyyətə 



Yüklə 5,76 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   240




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə