Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
15
Bütün təsəvvürlərimiz arasında əsas fərq intuitiv və mücərrəd olan arasındakı fərqdən ibarətdir. Sonuncu, təsəvvürlərin yalnız bir sinfini– anlayışları əmələ gətirir: – anlayışlarsa yer üzündə təkcə insanın varidatını təşkil edirlər və insanın
olan qabilliyi ta əzəldən onu bütün heyvanlardan fərqləndirən zəka adlandırılır* 1 . Bu mücərrəd təsəvvürləri biz sonra xüsusi olaraq araşdıracağıq; əvvəlcə isə yalnız intuitiv təsəvvürdən bəhs edəcəyik. O, bütün dünyanı və ya mümkünlük şərtləri ilə birgə təcrübənin məcmusunu əhatə edir. Deyildiyi kimi, Kantın çox vacib kəşfi odur ki, məhz bu şərtlər, bu təcrübə formaları, yəni onun qavrayışında onun bütün təzahürlərinə eyni dərəcədə xas olan ən ümumi olan şey,– zaman və məkan– öz- özlüyündə, məzmunundan asılı olmayaraq, təkcə mücərrəd təfəkkürün yox, həm də bilavasitə seyrin predmeti ola bilər. Və bu cür seyr təkrar yolu ilə təcrübədən alınmış fantaziya obrazı deyil, amma o təcrübədən o qədər müstəqildir ki, əksinə, sonuncunu ondan asılı saymaq lazımdır, çünki seyrin onları a priori dərk etdiyi kimi məkan və zamanın xassələri hər cür mümkün təcrübə üçün elə qanunların qüvvəsinə malikdirlər ki, o onlara uyğun olaraq hər yerdə baş verməlidir. Bax buna görə özümün əsas qanunu barədə traktatımda, onlar xalis şəkildə və məzmundan kənar seyr edildiyindən, zaman və məkanı təsəvvürlərin xüsusi və müstəqil bir sinfi kimi nəzərdən keçirirdim. Və adı çəkilən ümumi seyr formalarının Kant tərəfindən kəşf edilmiş xassəsi–
* Kant ağlın bu anlayışını səhv salır; əlavəyə və özümün “Etikanın əsas problemləri” (§ 6) əsərimə baxın.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
16
onların öz-özlüyündə və təcrübədən asılı olmayaraq aşkar olması və bütün qanunauyğunluqlarında dərk edilən olmaları,– qüsursuzluğu ilə riyaziyyat da buna əsaslanır,– nə qədər mühüm olsa da, hər halda onların o xassəsi də heç də daha az mühüm deyil ki, səbəbiyyət və motivləşmə, təcrübəni təyin edən təcrübə və mühakimələrin əsaslandırılması qanunu olaraq təfəkkür burada varlığın əsası adlandırdığım və zamanda– onun anlarının ardıcıllığı, məkandasa– onun bir-birini sonsuzluğadək qarşılıqlı təyin edən hissələrinin vəziyyəti olan tamamilə xüsusi bir formada çıxış edirlər. Kimə mənim giriş traktatımdan növlərinin bütün müxtəlifliyində əsas qanununun məzmununun tam eyniyyəti aydın oldusa, o əmin olacaqdır ki, bu qanunun daxili mahiyyətinin dərk edilməsi üçün onun formalarının özlüyündə məhz ən sadəsinin dərk edilməsi necə vacibdir və bu forma kimi biz zamanı qəbul etdik. Onda hər bir anın elə bu qədər də tez məhv olmaq üçün özündən əvvəlkini, öz atasını məhv edərək mövcud olduğu kimi; keçmiş və gələcəyin (məzmunlarının nəticələrindən savayı) istənilən yuxugörmə kimi puç, əhəmiyyətsiz olduğu kimi, indi isə bu və digəri arasında yalnız qısa və dayanıqsız sərhəddir,–elə bu puçluğu əsas qanununun bütün başqa formalarında da görərik və anlayarıq ki, həm məkan, həm də zaman və o da və onda və zamanda olan hər şey, yəni səbəblər və motivlərdən irəli gələn hər şey yalnız nisbi varlığa malikdir, yalnız onunla eynicinsli olan, yəni o da məhz buşəkildə mövcud olan başqası vasitəsilə və onun üçün mövcuddur.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
17
Bu baxışın məğzi köhnədir: onda Heraklit şeylərin əbədi axınından şikayətini ifadə edirdi; Platon onun predmetini həmişə oluşan, amma heç vaxt vücuda gəlməyən bir şeyə qədər endirirdi: Spinoza onu yeganə mövcud olan və qərarlaşmış ümumvahid substansiyanın aksidensiyaları adlandırırdı; Bu cür dərk edilmişi Kant özündəşeyin sadə təzahürü olaraq, qarşı qoyurdu, nəhayət hindlilərin qədim bir hikməti deyir: bu yalan örtüyü, Mayya fani adamların gözlərini örtür və barəsində nə onun mövcud olduğunu, nə də mövcud olmadığını söyləməyin mümkün olmadığı dünyanı görməyə vadar edir; çünki o yuxuya, yolçunun qum üzərində uzaqdan su saydığı günəş parıltısına və ya ona ilan kimi görünən isladılmış kəndirə bənzəyir. (Bu müqayisələr Vedaların və Puranaların saysız yerlərində təkrarlanırlar). Bu mütəfəkkirlərin nəzərdə tutduqları və bəhs etdikləri şey indi bizim tərəfimizdən əsas qanununa tabe olan bir təsəvvür kimi dünyadan başqa bir şey deyil.
Əsas qanununun özlüyündə xalis zamanda üzə çıxan və hər cür hesab və hesablamanın ona əsaslandığı o növünü kim dərk etmişsə, o kəs bununla birgə zamanın da bütün mahiyyətini dərk etmişdir. O məhz əsas qanununun bu növündən başqa bir şey deyil və başqa xassələrə də malik deyil. Ardıcıllıq–əsas qanununun zamandakı formasıdır; ardıcıllıq zamanın bütün mahiyyətidir. Daha sonra, əsas qanununu, onun sırf seyr edilən məkanda necə hökmranlıq etdiyini kim dərk Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|