Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
24
necə seyrə alışdığını, bir çox hissi fenomenlərin - iki gözlə adi görmə qabiliyyəti, çəpgözlük və ya biri-birinin ardınca dayanan və eyni vaxtda gözlə dərk edilən əşyaların iki görünməsinin və hiss orqanlarında qəfil dəyişiklikdən yaranan cürbəcür xəyalların izahının açarının yalnız bunda olmasını mən artıq göstərmişəm. Lakin mən bu mühüm məsələni daha dərindən və təfsilatı ilə əsas qanunu haqqında traktatımın ikinci nəşrində şərh etmişəm (§ 21). Orada deyilənlərin hamısı burada yerinə düşərdi və əslində burada təkrarlanmalı idi, lakin məndə necə ki, başqalarından, eləcə də özüm-özümdən köçürmək ikrah doğurduğu, bundan savayı mənim bunu orada edildiyindən daha yaxşı şərh etmək qüdrətində olmadığım üçün, burada təkrar olunmaq əvəzinə adı çəkilən əsərə baxmağı tövsiyə edirəm, güman edirəm ki, bu əsər kifayət qədər məşhurdur. Uşaqlar və cərrahiyyə əməliyyatına məruz qalmış, anadan kor doğulanlar görməyi necə öyrənirlər; dərk ediləni iki gözlə, ikiqat çox görmə; hiss orqanlarının adi vəziyyətlərindən yerdəyişməsi zamanı ikiqat görmə və dərk etmə; obyektlərin obrazları gözdə pozulduğu halda, onların düz peyda olması; gözlərin fəaliyyətinin yalnız daxili funksiyasını, tamamilə əks qütblərə bölünməsini təşkil edən rənglərin xarici əşyalara keçməsi; nəhayət stereoskop– bütün bunlar onun sabit və təkzibedilməz sübutudur ki, hər bir seyr təkcə sensual yox, həm də əqlidir, yəni hərəkətdən səbəbin sırf düşüncəli dərkidir və deməli səbəbiyyət qanununu nəzərdə tutur, o qanunu ki, hər bir seyr, o cümlədən də təcrübə özünün ilkin imkanları ilə onun dərk edilməsindən asılıdır, daha əksinə yox, yəni səbəbiyyət qanununun dərk edilməsi, Yumun skeptisizmi iddia etdiyi kimi, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
25
təkcə bu mülahizələrlə təkzib edilən təcrübədən asılı deyildir. Çünki səbəbiyyətin dərk edilməsinin hər hansı təcrübədən azadlığı, yəni onun a prior olması yalnız hər bir təcrübənin ondan asılılığından çıxarıla bilər, bunu isə, öz növbəsində, burada göstərilmiş üsulla (indicə adı çəkilmiş yerlərdə bəyan edilmiş) sadəcə aşağıdakıları sübuta yetirməklə etmək olar: səbəbiyyətin dərk edilməsi seyrdə, ümumiyyətlə, mövcuddur və hər bir təcrübə bu sahəyə salınmışdır, yəni o (seyr) bütünlüklə özünün təcrübəyə münasibətində apriordur, onun tərəfindən şərt kimi nəzərdə tutulur, daha onu nəzərdə tutmur. Lakin bunu Kantın etməyə çalışdığı və mənim əsas qanunu haqqında öz traktatımın 23-cü paraqrafında tənqidə məruz qoyduğum üsulla sübut etmək mümkün deyil.
§ 5 Lakin böyük anlaşılmazlıqdan çəkinmək lazımdır, ona görə ki, guya seyr səbəbiyyəti dərk etmək vasitəsilə baş verir, obyekt və subyekt arasında səbəb və hərəkət münasibəti vardır; əksinə, belə münasibət həmişə yalnız bilavasitə və vasitəli obyekt arasında, yəni həmişə yalnız obyektlər arasında mövcuddur. Xarici aləmin gerçəkliyi barədə mənasız mübahisə məhz bu qeyri-düzgün ehtimala əsaslanır. Bu mübahisədə doqmatizm və skeptisizm bir-birinə qarşı çıxır, həm də birinci gah realizm, gah da idealizm kimi çıxış edir. Realizm əşyanı səbəb sayır və onun hərəkətini subyektin üzərinə keçirir. Fixte idealizmi obyekti subyektin hərəkəti hesab edir. Lakin – bunu yorulmadan təkrar etmək lazımdır – subyekt və obyekt arasında www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
26
əsas qanununa görə heç bir münasibət olmadığına görə nə bu, nə də digər iddia heç vaxt sübut edilə bilməzdi və skeptisizm uğurla hər ikisinə hücum edərdi. Çünki necə ki, səbəbiyyət qanunu seyr və təcrübənin şərti kimi artıq öndə gedir və buna görə onun onlardan dərk edilməsi (Yumun düşündüyü kimi) mümkün deyil, eləcə də obyekt və subyekt artıq birinci şərt kimi hər hansı dərketmənin və deməli, ümumiyyətlə, əsas qanununun önündə gedir, çünki sonuncu yalnız hər hansı obyektin forması, onun təzahürünün vacib üsuludur; obyekt isə həmişə subyekti nəzərdə tutur, bu səbəbdən onların hər ikisinin arasında səbəb və nəticə münasibəti ola bilməz. Əsas qanunu haqqında traktatımın vəzifəsi məhz bu qanunun məzmununu istənilən obyektin mühüm forması, yəni hər bir obyektiv varlığın ümumi üsulu və obyektə xas necə bir şey kimi təqdim etməkdən ibarətdir, lakin obyekt özlüyündə hər yerdə özünün zəruri korrelyatı kimi subyekti nəzərdə tutur, odur ki, sonuncu həmişə əsas qanununun fəaliyyətindən kənarda qalır. Xarici aləmin reallığı barədə mübahisənin əsasında adı çəkilən qanunun subyektə də təsirinin məhz bu qeyri-düzgün şamil edilməsi durur; bu anlaşılmazlıqdan çıxış edərək o, heç vaxt özü- özünü başa düşə bilməzdi. Bir tərəfdən realist doqmatizm təsəvvürü obyektin hərəkəti kimi qiymətləndirdiyindən, onları təsəvvür və obyekt deyə ayırmaq istəyir, halbuki onların hər ikisi eyni şeydir; o, təsəvvürdən tamamilə fərqlənən səbəbi– özündə obyekti subyektdən asılı olmayaraq qəbul etmək istəyir, bunu isə heç ağla belə gətirmək olmaz, çünki obyekt artıq özlüyündə həmişə subyekti nəzərdə tutur və bu səbəbdən həmişə yalnız onun təsəvvürü olaraq qalır. Həmin yanlış fərziyyədən çıxış edərək, skeptisizm bu baxışın əksinə olaraq
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|