Dünyada Dəzgahqayırma sənayesi haqqında
Yüklə 177,96 Kb. Pdf görüntüsü
|
| AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI İQTİSADİYYAT VƏ SƏNAYE NAZİRLİYİ
ARAYIŞ Hazırladı: Sənaye şöbəsinin Sənaye layihələri sektorunun aparıcı məsləhətçisi Orxan Ağaməhəmmədzadə BAKI – 2015 2
Dünya dəzgahqayırma sənayesində mövcud vəziyyət ............................................... 2 Ədəbiyyat.................................................................................................................... 3
3
Ümumi müddəalar Dəzgah nədir? Dəzgah verilmiş hər hansı bir pəstahı alətlə emal etmək qabiliyyətinə malik olan maşınlara deyilir. Praktikada dəzgahlar materialları kəsmək, soyuq halda emal etmək və ya birləşdirmək üçün tətbiq edilir. Hissəyə forma verilməsi üçün dəzgah alət və pəstah arasında kinematik hərəkəti yerinə yetirmək üçün ötürmə sisteminə malikdir. Kinematik hərəkətdə əsas, yəni kəsici və köməkçi hərəkətlə, boş gedişdəki hərəkətlər fərqlənirlər. Əsas hərəkət çox vaxt fırlanma ilə, köməkçi hərəkət isə ötürmə ilə xarakterizə olunur. Mexaniki emalda tətbiq olunan dəzgahların əsas məqsədi pəstahı yonaraq emal etməkdən ibarətdir. Soyuq halda emalda isə dəzgah metalların təzyiq altında deformasiya edərək ona lazımi formanı verir. Dəzgahların hərəkətli hissələrini bir-biri ilə stabil birləşdirmək üçün çuqundan və ya polimerbetondan hazırlanmış ağır gövdədən istifadə edilir. Bu gövdənin üzərində bərkidilmiş yönəldicilər hərəkətli hissələrin yüksək dəqiqliklə və sürətlə hərəkətinə imkan verir. Elektrik mühərrikindən verilən fırlanma və ya xətti hərəkəti işçi hissələrə ötürmək üçün ötürmə sistemindən istifadə edilir. Müasir dəzgahlarda ötürmə sistemində xətti mühərriklərdən geniş istifadə olunur. Hal-hazırda ötürmə sistemi ümumi şəkildə CNC idarəetmə sistemi ilə idarə olunur. Bu idarəetmə sistemləri dəzgahların kompyuterdən idarə edilməsini mümkün edir. Dəzgahların növündən asılı olaraq onlar müxtəlif konstruksiyalara malik olurlar. XX əsrin sonuna qədər dəzgahlar klassik konstruksiyaya malik olmuşlar. Yəni dəzgahın gövdəsi üzərində hissələr ardıcıl olaraq yığılmışlar. Son zamanlar isə parallel kinematikaya (Heksapod) malik yeni tipli dəzgahların tətbiqi vüsət
4
almaqdadır. Bu dəzgahın əvvəlkilərdən fərqi ondadır ki, emal zamanı ümumi hərəkət dəzgahın bütün hissələrinin paralel olaraq işdə iştirakı nəticəsində əldə edilir.
Dəzgahların təsnifatı Dəzgahların aşağıdakı növləri vardır: Torna dəzgahı; Frezləmə dəzgahı; Burğulama dəzgahı; Üstyonuş dəzgahı; İçyonuş dəzgahı; İskənələmə dəzgahı; Pardaqlama dəzgahı; Honalama dəzgahı; Cilalama dəzgahı; Elektroerrozion dəzgahı; Lazer dəzgahı. Avtomatlaşdırma dərəcəsinə görə dəzgahlar aşağıdakı qruplara bölünürlər: Adi dəzgahlar, burada baş və veriş hərkətlər mühərrik və ötürmənin köməyi ilə əllə yerinə yetirilir. Avtomat dəzgahlar, veriş hərəkəti xüsusi sərt proqramdaşıyıcılarının köməyi ilə avtomatik aparılır. CNC dəzgahlar, emal prosesi kompyüterdən idarə proqramının köməyi ilə avtomatik aparılır. Alətin avtomatik dəyişdirilməsi mümkündür. Emal mərkəzi, bir neçə emal növünün inteqrasiyasına, prosesə nəzarətin və pəstahın dəyişdirilməsinin avtomatik aparılmasına imkan verir. 5
mərkəzləşdirilmiş planlaşdırma sistemi tərəfindən idarə olunur.
Dəzgahqayırma sənayesi Ümumi maşınqayırmada- əsas yeri dəzgahqayırma sahəsi tutur. Bu sahə maşınqayırma sənayesinin ən qabaqcıl sahəsindən biridir.
Ümumi maşınqayırmanın aparıcı sahəsi dəzgahqayırma hesab olunur. Dəzgahqayırma müasir dünyada elmi-texniki inkişafı müəyyən edir, yüksək ixtisaslı əmək ehtiyatlarının istifadəsini tələb edir, ona görə də əsasən sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin ərazisində yerləşdirilir. Təsadüfi deyildir ki, dünya dəzgah istehsalının 75%-i Çin, Almaniya, Yaponiya, Cənubi Koreya, İtaliya və ABŞ-ın payına düşür. 2002-ci ildə dünya dəzgahqayırma bazarında dövriyyəyə görə liderliyi Almaniya (6,73 mlrd.dol.), Yaponiya (6,37 mlrd.dol.), İtaliya (3,77 mlrd.dol.), Koreya (3,02 mlrd.dol.) və ABŞ (1,91 mlrd.dol.) paylaşırdılar. Dəzgahqayırma məhsullarının aparıcı ixracatçıları Almaniya, Yaponiya, İtaliya və İsveçrədir. Bu ölkələrdə istehsal olunan dəzgahların yarıdan çoxu ixrac olunur.
Dəzgahqayırma sənaye müəssisələrinin istehsal vasitələri ilə təmin olunmasında həlledici rol oynayır. Dünya bazarında isə Avropa dəzgahqayırma sənayesi lider mövqe tutmaqdadır və bu yeri qorumaq üçün fasiləsiz olaraq yeni elmi-texniki nailiyyətlərdən istifadə edərək rəqabətqabiliyyətliliyi saxlamalıdır.
Dəzgahqayırma sənayesi klassik tsiklik inkişaf tempilə - kəskin qalxma və enmələrlə fərqənir: iqtisadi eniş başlayan kimi dəzgahlara olan tələbat kəskin şəkildə aşağı düşür. 2002-ci ildə dünya dəzgah istehsalı 14% (36,1 mlrd-dan 31 mlrd.-a) o cümlədən, ABŞ-da 33%, Yaponiyada 30%, Almaniyada 12% aşağı düşmüşdür.
6
2005-ci ildə metalemaledici avadanlıq istehsalı 51,8 mlrd. dollara çatmışdır ki, bu da 2004-cü ilə nisbətən (45 mlrd. dollar) 14% çoxdur. Həmin ildə liderlik Yaponiya və Almaniyaya məxsusdur ki, onların payına dünya istehsalının 45%-i düşür. Üçüncü yerdə 5 mlrd. dollarlıq istehsalla İtaliyanı qabaqlayan Çin durur.
Beynəlxalq maşınqayırma biznesinin əsasını təşkil edən kooperasiya və ixtisaslaşma dəzgahqayırma sahəsində xüsusən inkişaf etmişdir. Bu sahə çox geniş məhsul çeşidi ilə fərqlənir. Dünyada 35 əsas dəzgahqayırma ölkəsinin 100-dən çox müəssisəsində minlərlə çeşiddə, modeldə dəzgah və dəmirçi-press avadanlıqları istehsal olunur. Eyni zamanda İEÖ-in əksəriyyəti metal emal edən avadanlıqlara olan tələbatını idxal hesabına ödəyirlər.
dünyada bu sahənin təmərküzləşmə səviyyəsi çox yüksəkdir. Dünya üzrə cəmi dəzgahlar istehsalında lider olan üç ölkənin ( Çin, Almaniya və Yaponiya) payı 50%- dən çoxdur. Dəzgahqayırma məhsulları istehsalında ən iri regionlar arasında Asiya regionu liderdir (dünya üzrə istehsalın təqribən 60%-i, o cümlədən Çinin payı təqribən 30%). İkinci yerdə Qərbi Avropa regionudur (30%-dən çox, o cümlədən Almaniyanın payı 20%-dən çox). Şimali və Cənubi Amerikanın payına sahə məhsulunun dünya üzrə həcminin təqribən 10%-i düşür. Dəzgah və avadanlıqların dünya bazarında ilkin yerləri həmişə olduğu kimi Almaniya, ABŞ, Yaponiya, İtaliya, B.Britaniya, Fransa və digərləri tutur. Lakin hazırda Çin, Koreya Respublikası, Taypey (Tayvan) və habelə Braziliya artıq onları çox yaxından təqib edirlər.
7
Bütün sənayeləşmiş ölkələrdə emal sənayesinin əsas texnoloji təmin edicisi olan dəzgahqayırma sektorunun mühüm rolu vardır. İnformasiya texnologiyası xaricində ən yüksək əlavə dəyəri təmin etdiyi bilinən maşınqayırma sənayesi daxilində yer alan dəzgahqayırma fərqli bir yerə sahibdir. İnkişaf etmiş ölkələrin sənayelərinin bir növ onurğasını təşkil edən dəzgahqayırma, texnologiya istehsalında olan təsiri səbəbi ilə bir çox sektorların təkmilləşməsinə birbaşa və ya dolayı olaraq təsir etməkdədir. Dəzgahqayırma sənayesi sektoru, avtomobil, mebel, gəmiqayırma, kənd təsərrüfatı, müdafiə, qida sənayesi kimi bütün mühüm sahələrdə istehsalat üçün lazım olan istehsal vasitələrini təmin etməklə bərabər, eyni zamanda tətbiq etdiyi texnologiyalar sayəsində bu sektorların məhsuldarlığına da önəmli təsir etməkdədir. Hər hansı bir istehsalat sahəsində yarana biləcək durğunluq, bu sahə üçün dəzgah emal edən firmaların istehsalında azalmaya səbəb olur. Dünyanın bir çox ölkəsində yaşanmış qlobal böhranlar sadəcə bir və ya bir neçə sahəyə təsir etməklə kifayətlənməmiş, demək olar ki, bütün sahələrdə durğunluğa səbəb olmuşdur.
Dəzgahqayırmanın inkişafında texnologiyanın rolu Emal sənayesi daxilində texnologiyanın mühüm rolu vardır. Texnologiya ilkin olaraq dəzgahların hazırlanması müddətini və maya dəyərini (məsrəfləri) azaldır, onların təkmilləşdirilməsini təmin edir. Bu, əsasən modelləşdirmə, simulyasiya, prototip istehsalı kimi müasir informasiya texnologiyaları ilə bağlıdır.
8
Texnologiyanın dəzgah üzərindəki rolu, xüsusilə qanuni tənzimləmələr, bazar və istehlakçının dəzgahdan gözləntiləri ilə diqqət mərkəzinə çevrilməkdədir. Bazar və istehlakçılar məhsuldan ətraf mühitə uyğun, etibarlılığı yüksək, keyfiyyəti yüksək və maya dəyəri aşağı bir xüsusiyyət qazanmasını gözləməkdədirlər. Yeni məhsul istehsalında son 10 ildən bəri nano texnologiyalar da istifadə olunur. Bu texnologiyalar çox kiçik ölçüdə dəzgah istehsalına imkan yaratmaqdadır və çox geniş tətbiq sahəsi vardır. Dəzgahqayırma sənayesində də gələcək illərdə bu texnologiyalar tətbiq olunacaq və istehsalda əhəmiyyətli imkanlar əldə olunacaqdır.
XIX əsrin sonunda texnikanın ümumi inkişafı ilə əlaqədar olaraq dəzgahqayırma da öz inkişafından geri qalmırdı. 80-ci illərdə Amerika dəzgahlarının bütün Avropanı bürüdüyü halda, on il sonra vəziyyət artıq Avropada fəaliyyət göstərən müəssisələrin xeyrinə dəyişməyə başlayır. Bu ərəfədə Almaniya dəzgahqayırma sənayesi güclənərək dünyada aparıcı rol oynayır. Almaniya dəzgahları 1893-cü ildə keçirilən Çikaqo sərgisində, 1896-ci ildə Berlin sərgisində, 1900-cü il Paris sərgisində ən çox mükafat qazanaraq dəzgahqayırma sənesində lider statusuna nail olmuşdur.
1890-1914-cü illər, ümumiyyətlə maşınqayırmanın inkişafında çox məhsuldar bir dövr olmuşdur. Bir çox başqa texniki nailiyyətlərlə bərabər, dəzgahqayırma və texnoloji proseslərin inkişafında da irəliləyişlər əldə edilmişdir. Bu baxımdan Teylorun ixtira etdiyi alət poladı nəinki texnologiyada, həmçinin dəzgahqayırmada inkişafı stimullaşdırmışdır.
XIX əsrin 80-ci illərinin sonunda ən mühüm texnoloji nailiyyətlərdən biri də, çoxşpindelli torna dəzgahlarının tətbiqi idi. Bu dəzgahın formalaşması prosesi bir çox müxtəlif məqsədli ixtiraların birgə tətbiqi nəticəsində mümkün olmuşdur. 9
XX əsrin əvvəlində dəzgahqayırmada edilən ən böyük nailiyyətlərdən biri də radial burğu dəzgahının ixtirası idi. Radial burğu dəzgahının inkişafı bu istiqamətlərdə gedirdi: -
Statik və dinamik sərtliyin artırılması; -
Tezkəsən alət poladının tətbiqi ilə şərtlənən yüksək dövrlər sayı, veriş və ötürmə gücünün tətbiqi; -
yüksəldilməsi; -
Dövrlər sayı və verişin müxtəlif texnoloji tapşırıqlara uyğunlaşdırılması; -
Sadə idarə sisteminin tətbiqi.
Rəqəmli idarəetmə sistemlərinin yaranması
Dəzgahlar üçün idarəolunma informasiyalarının yaddaşa verilməsi formalarının axtarışı öz başlanğıcını seriyalı istehsaldan götürmüşdür. Dəzgahların yüksək dəqiqliklə, təkrar olunaraq emal olunması üçün informasiyaların uzun müddətli və sadə şəkildə saxlanması baxımından müxtəlif yaddaş konseptləri yaranmışdır. Onlar dəzgahların sazlanmasını sadələşdirərək prosesə nəzarət işlərini sexlərdən planlaşdırma şöbələrinə keçməyə imkan yaratmışdır.
XX əsrin ortalarında dəzgahların avtomatlaşdırılmış idarə olunmasına ABŞ-da daha çox can atılırdı. Burada məqsəd, proses zamanı dəzgahlarda çalışan fəhlələrdən asılılığın azaldılması və istehsalın idarə olunmasını mərkəzləşdirməkdən ibarət idi. Hesablama texnikasının tətbiqi ilə nəhayət ki, dəzgahların idarə olunması üçün yeni bir alət tapılmış olur. Sərt proqramlarla işləyən informasiya daşıyıcılarına nisbətən yeni yaddaş mexanizminin uğurlu olmasında, həm də idarə olunma informasiyasının
10
saxlanmasının yeni üsulunun işlənib tətbiq olunması böyük rol oynamışdır. Hissənin ümumi emal prosesi formal şəkildə abstrakt təsvirə gətirilərək kodlaşdırılır.
Bu yeni konsepti reallaşdırmaq üçün keçən əsrin 40-cı illərində bir neçə rəqəmli idarəetmə prinsipi (NC-Numerical Control) yaradılmışdır.
Hissələrin emalı ilə bağılı prosesi avtomatlaşdırmaq üçün düzəldilmiş rəqəmli idarə sistemi, müasir dəzgahlarda tətbiq olunan sistemlər üçün əsas sayılır.
80-ci illərin əvvəlində artıq NC sistemlərinə qarşı böyük texnoloji etibarlılıq yaranmışdır. Bu texnologiyanın praktikada tətbiqindən alınan yaxşı nəticələr, onun haqqında olan müsbət təsəvvürü daha möhkəmləndirmişdir. Bu dəzgah tiplərinin fərdi və kiçik seriyalı istehsalda iqtisadi səmərəliliyi daha aydın nəzərə çarpırdı.
Rəqəmli idarəetmə sistemlərinin proqramlaşdırılması Rəqəmli idarəetmə sistemlərinin əsas məqsədi maşınlarda işçi hissələrin mövqeləşdirilməsinin idarə olunmasından və nəzarət edilməsindən ibarətdir. Mövqeləşdirmənin növündən asılı olaraq mövqe, xətti və kontur üzrə idarəetmə fərqləndirilir.
Mövqe idarəetmə maşının işçi hissələrini verilmiş nöqtədə bir-birinə nisbətən mövqeləşdirmək və bu vəziyyətdə hər hansı bir əməliyyatı yerinə yetirməyə xidmət edir.
Xətti idarəetmə emal şəraitində baş verdiyindən sistemə böyük ağırlıq düşür. Dəzgahın hərəkət oxuna paralel hərəkət zamanı alət kəsmədə iştirak edir. Bu iki idarəetmənin üstün cəhəti onların sadə quruluşa malik olması və ucuz başa gəlməsindən ibarətdir. Kontur idarəetməsində rəqəmli idarəetmə sistemləri maşının işçi hissəsini eyni zamanda üç koordinat oxu boyu verilmiş kontur üzrə hərəkət etdirməyə imkan verir. 11
Bu sistemlər nisbətən mürəkkəb hərəkət
yerinə yetirdiyindən, onların hazırlanmasında maşının hərəkətini ani bir zamanda hesablayıb, rəqəmli şəkildən real hərəkətə çevirmək üçün güclü hesablama texnikasına ehtiyac yaranır. Bu növ proqramların hazırlanması böyük zəhmət tələb etdiyindən 60-cı illərdə ilk növbədə mövqe və xətti idarəetmə sistemləri geniş tətbiq olunur.
Getdikcə güclü elektron hissələrin idarəetmədə tətbiqi nəticəsində bu sistemlərin məhsuldarlığını artırmaqla bərabər, hesablama texnikasının istehsal prosesləri, layihələndirmə, nəzarətetmə və idarəetmədə tətbiqi mümkün olmuşdur. Beləliklə, 60-cı illərin ortalarında Adaptiv Control ( AC-adaptiv idarəetmə), Direct
olunurlar.
1970-ci ildə ilk dəfə tətbiq olunan AC sistemləri əlavə xərclərlə bərabər, proses zamanı texniki problemlər yaratdığından praktikada geniş tətbiq tapa bilmir.
Elektronikanın inkişafı nəticəsində hesablama texnikasının gücünün artması bu texnikanın, həm də proqramlaşdırmada tətbiq olunması üçün zəmin yaratmışdır. Bununla dəzgahların birbaşa kompyuterdən idarə olunmasına cəhd edilir. 1971-ci ildə nümayiş etdirilən CNC torna dəzgahı ilk mini kompyuterdən idarə olunan dəzgah hesab olunur. Minikompyuterlərin üstünlüyü ondan ibarət idi ki, burada idarəetmə sistemi çevik olaraq istənilən dəzgah üçün proqramlaşdırma yolu ilə uyğunlaşdırıla bilirdi.
CNC dəzgahlarının istifadəsi bütün dünyada geniş yayılmışdır. Xüsusilə texnologiyanın inkişafı, rəqabətin artması, zaman və xammal itkisinin son dərəcə həssas bir nöqtəyə gəlməsi CNC dəzgahlarının dünyada artmasının başlıca səbəbləridir. CNC (Computer Numerical Control) kompyüterlə rəqəmli idarəetmə
NC
(Numerical
Control) ilə işləyən dəzgahların idarə sisteminin tərkib hissəsi olan 12
elektronik qurğuları işlətmək üçün tətbiq olunur. CNC sistemlər dəzgahlarda NC proqramlarını onun mexaniki hərəkət edən hissələrinə ötürür və beləliklə, rəqəmli şəkildə verilmiş informasiya uzlaşdırılmış mexaniki hərəkətə çevrilir. Nəticədə
alətin
istənilən trayektoriya üzrə hərəkətini təmin etmək mümkün olur .
bir texniki mərhələnin başlanğıcı qoyulur. Cəmi bir neçə millimetr ölçüyə malik kiçik mikroprosessorlar minlərlə kiçik tranzistorları özündə cəmləyərək böyük gücə malik idilər.
13
Rəqabətli dünya istehsal bazarında məhsuldarlığı artırmaq ən aktual məsələlərdən biridir. Bunun bir yolu yüksək ixtisaslı işçi qüvvəsindən istifadə olunması, digəri isə daha səmərəli, yəni daha çox və keyfiyyətli məhsul istehsal etmək qabiliyyətinə malik olan dəzgahlarnan təchizatdır. Həqiqətdə, hər ikisi bir birini tamamlayan anlayışlardır. Belə ki, məhz ixtisaslı işçi qüvvəsi yüksək texnologiyalar əsasında fəaliyyət göstərən avadanlıqları istehsal edir və nəticə etibarilə bu yüksək həyat standartlarına gətirib çıxarır. Lakin, daha təcrübəli işçi qüvvəsinin tələb etdiyi yüksək əmək haqqı və faiz dərəcələrinin aşağı olması istehsalatda məhsuldarlığı artırmaq üçün dəzgahlara investisiya qoymağa nəzərən daha baha başa gəlir. Buna görə də, hal-hazırda dəzgahqayırma sənayesində lider olan ölkələrin təcrübəsi bunu göstərir ki, ən son texnologiyalara əsaslanan avadanlıqlara investisiya qoymaq iqtisadi cəhətdən daha səmərəlidir. Dünya dəzgahqayırma sənayesinin istehlak və istehsalının 95%-i 25 ölkə arasında bölüşdürülmüşdür. Aşağıdakı cədvəllərdə müvafiq göstəricilər üzrə bu ölkələr qruplaşdırılmışdır: Çin dünyanın dəzgahqayırma sənayesində ən çox paya malik olan ölkədir. Ölkədə
dəzgahqayırma üzrə istehlak 2011-ci ildən bəri 3 il ərzində 40.8 milyard dollardan 22 % azalaraq 2014-cü ildə 31.7 milyard dollara enmişdir. Buna səbəb ölkədə pul təklifinin son 20 ildə ən aşağı səviyyədə olmasıdır. Dəzgahqayırma sənayesi üzrə istehlakda ikinci yeri tutan Amerikada 2014-cü ilə nəzərən 2015-ci ildə istehlakın əhəmiyyətli dərəcədə artaraq 10.4 milyard dollar olması gözlənilir. Almaniya istehlakına görə dünya dəzgahqayırma sənayesində üçüncü yeri tutur. Ölkənin pul təklifinin və sənaye istehsalının getdikcə azalmasına görə, son iki ildə dəzgah istehlakı nəzərəçarpan dərəcədə aşağı düşmüşdür. 14
Son illərdə dəzgahqayırma sahəsindəki göstəriciləri artım tempində olan Yaponiya və Cənubi Koreya bu cədvəldə ilk beşliyi tamamlayan ölkələrdir. 2014-cü ildə Yaponiyanın dəzgah istehlakı 39.4% yüksələrək dünyada ən yuxarı artım qeydə alınarkən, Cənubi Koreyada bu göstərici 13.2% olmuşdur. Dəzgahqayırma sənayesində istehlaka görə əhəmiyyətli azalma Hindistan ve Braziliyada müşayiət olunmuşdur. Belə ki, 2011-ci ilde iki ölkə üzrə dəzgah istehlakı təxminən 2.5 milyard dollar olmuşdur. Lakin 2014-cü ildə bu rəqəm Hindistanda 1.4 milyard, Braziliyada isə 1.0 milyard olmuşdur.
DƏZGAH İSTEHLAKÇILARI 2013 2014 Çin $31,900.0 $31,700.0
$8,048.5 $8,056.3
$7,573.4 $6,758.2
$3,695.8 $5,150.2
$4,320.0 $4,891.0
$2,098.4 $2,266.9
$2,054.5 $2,030.2
$1,924.2 $1,708.9
$1,629.0 $1,687.0
$1,337.7 $1,416.5
$1,342.0 $1,235.0
$1,261.0 $1,227.0
$1,077.5 $1,087.2
$1,126.1 $1,081.8
$1,464.9 $1,014.6
15
$1,113.8 $977.3
Avstriya $734.0
$663.7 İspaniya $426.1
$534.8 Çexiya $435.5
$464.3 Avstraliya $374.7
$333.0 Niderland $342.5
$303.9 Belçika $190.4
$221.2 Argentina $210.0
$195.7 Portuqaliya $209.6
$166.5 İsveç $194.2
$161.3 Finlandiya $121.9
$115.5 Danimarka $63.0
$59.6 Cəm $75,268.7 $75,507.6
16
2013 2014 Çin 24,700.0 23,800.0
15,268.7 12,957.2
11,333.1 12831.6
5,150.0
5,631.0 İtaliya 5,475.9
5,074.7 Amerika Birləşmiş Ştatları 4,956.1
4,900.4 Tayvan 4,537.0
4,700.0 İsveçrə 3,242.8
3,111.7 Avstriya 1,217.0
1101.2
1,285.1 1,083.0
İngiltərə 1,007.1
931.9 Türkiyə 719.0
722.0 Fransa 797.3
698.9 Hindistan 576.0
645.3 Çexiya 697.2
625.9 Kanada 685.0
571.0 Niderland 428.8
380.5 Braziliya 417.5
280.0 Belçika 317.8
254.0 Rusiya 210.9
234.4 Finlandiya 191.8
170.2 Meksika 140.6
144.0 Avstraliya 160.0
143.4 İsveç 163.4
135.7 Portuqaliya 119.2
102.1 Danimarka 49.3
45.0 Argentina 36.2
37.5 CƏM $83,883.3 $81,312.6 17
Dünya dəzgahqayırma sənayesi idxalatında ilk yeri Çin tutur. Çin 2013-cü ildə 10.1 milyard dollar məhsul idxal edərkən, 2014-cü ildə idxal göstəricisi 11.2 milyard dollar səviyyəsinəm qalxmışdır. Siyahıda ikinci yerdə Amerika yer alır. Amerikada 2014-cü ildə dəzgahqayırma sənayesində idxal əvvəlki ilə nisbətən 27 milyon dollar azalaraq 5.2 milyard dollar olmuşdur.
10,100.0 $11,200.0
5,268.4
5,241.5 Almaniya 3,012.6
2,783.5 Rusiya 1,922.4
1,869.1 Meksika 1,907.6
1,655.3 Cənubi Koreya 1,386.0
1,496.0 İtaliya 992.2
1,021.0 Türkiyə 1,037.0
989.0 Belçika 857.6
911.6 Kanada 900.0
902.0 Braziliya 1,263.8
901.2 İngiltərə 902.9
893.1 Fransa 982.3
876.4 Hindistan 797.0
811.1 Tayvan 640.0
740.0 Yaponiya 745.1
715.7 İsveç 683.6
583.4 Çexiya 477.0
507.7 Avstriya 461.3
416.9 İspaniya 324.7
404.8 Hollandiya 452.1
401.1 Avstraliya 286.0
264.9 İsveç 288.1
239.2 Argentina 194.6
166.4 Portuqaliya 154.8
121.6 Danimarka 119.2
108.2 Finlandiya 109.6
97.2 CƏM 36,235.9 36,317.9 18
Ölkələr üzrə dəzgah ixracatında statistik göstəricilərə görə, Almaniya və Yaponiya uzun muddətdir ən çox dəzgah ixrac edən ölkələrdir. Dünya dəzgahqayırma sənayesində olduqca yüksək texnologiyaya malik olan bu iki ölkəni İtaliya, Tayvan, Çin və İsveçrə izləyir. İxracat sıralamasında inkişaf etmiş ölkələrin üstünlüyü cədvəldən görülməkdədir. 2014-cü ildə dəzgah ixracatı əvvəlki ilə nisbətən 6.1% azalaraq 42.1 milyard dollar olmuşdur.
10,707.9 8982.5
8,382.9
8397.1 İtaliya 4,369.6
3828.8 Tayvan 3,548.0
3753 Çin 2,900.0
3300 İsveçrə 2,800.3
2613.3 Cənubi Koreya 2216
2236 Amerika Birləşmiş Ştatları 2,176.0
2085.6 İspaniya 1183.7
953 Belçika 985.0
944.4 Avstriya 944.2
854.5 İngiltərə 832.5
737.8 Çexiya 738.7
669.3 Fransa 665.8
598 Türkiyə 495.0
484 Hollandiya 538.4
477.7 Kanada 243
238 İsveç 257.3
213.6 Braziliya 216.4
166.5 Finlandiya 179.5
151.9 Danimarka 105.5
93.6 Meksika 124.1
90.4 Avstraliya 71.3
75.3 Rusiya 78.8
73.3 Portuqaliya 64.4
57.1 Hindistan 35.3
39.9 Argentina 20.8
8.2 CƏM 44,880.4 42,122.8 19
Mühəndislik və araşdırmanın sıx və zəruri olduğu dəzgahqayırma sənayesi iqtisadiyyat daxilində də əhəmiyyətli rol oynayır. Ümumi daxili məhsul içindəki payı çox olmasa da, bu sənaye sahəsi hər zaman cəlbedici sənaye sahəsi olması xüsusiyyətini davam etdirmişdir. Dəzgahqayırma sənayesinin təkmilləşməsi emal sənayesinin digər sahələri ilə birbaşa əlaqədədir. Məsələn, qida sənayesi inkişaf etdikcə ehtiyacı olan dəzgahları bu sahədən alaraq, həm dəzgahqayırma sənayesini daha da təkmilləşdirir, həm də bu sektordakı mühəndislik intizamını hərəkətə gətirərək öz inkişaf tempini artırır. Bu trend digər sahələr üçün də xarakterikdir. Dəzgahqayırma sənayesində istehsalın digər sahələrdən fərqi, ümumi anlayış kimi tanınan “Araşdırma və Təkmilləşdirmə” ( Research and Development) tədqiqatlarının hər mərhələdə zəruriliyidir. Dəzgahlar və onların hissələri istehlakçıların (digər sahələr və istifadəçilər) istəyinə və digər malların çeşidliliyinə və funksiyalarına görə dizayn və layihə mərhələsindən keçər, yenidən planlaşdırılar və istehsalata daxil olar. “Araşdırma və Təkmilləşdirmə” (
tədqiqatları dəzgahqayırma sənayesinin inkişafında, təkmilləşdirilməsində və bu sektorda texnologiyanın yenilənməsində mühüm rol oynayır.
20
“CECIMO”nun (European Committee for the Cooperation of the Machine Tool Industries) statistik rəqəmlərinə görə, 2013-cü ildə Avropa dəzgahqayırma sənayesinin dünya üzrə ümumi istehsaldakı payı 34%-ə yüksəlib. Avropa dəzgahqayırma sənayesinin 2012-ci ildə 8%-lik böyüməsinin ardından, 2013-cü ildə də artım tempində kiçik azalma müşayiət olundu. Avropa dəzgah istehsalçılarının 2011 və 2012-ci illərdə ən nəzərəçarpan artımı birbaşa ixracatla bağlıdır. Avropa birliyi və Avro zonada böyümənin təkrar başlaması, iqtisadi vəziyyətin müsbət olması dəzgah istehlakında indiyə qədər olan qeyri-müəyyənlikləri aradan qaldıracaq. Son iki ildə Avropada dəzgah istehsalı 22 mlrd. Avrodan çox olmuşdur. 2008-ci ildə Avropanın dünya üzrə istehsalda ümumi payı 44% idi, lakin iqtisadi böhranla əlaqədar olaraq bu rəqəm 34%-ə enmişdir. Avropa dəzgahqayırma sənayesi dünya bazarında hələ də rəqabətcil yer tutur. Üstün ixracat potensialı ixracatın 2012-ci ildə 18.8 mlrd. avro, 2013-cü ildə isə 18.3 mlrd. avro olmasına səbəb olmuşdur.
Almaniya dəzgahqayırma sənayesi Almaniya dəzgahqayırma sənayesində istehsalın 2015-ci ildə 3% faiz artması proqnozlaşdırılır. Çünki neftin aşağı qiyməti və avronun dünya məzənnəsində ucuzlaşması kapital investisiyalarını canlandırır və dəzgahlara olan tələbatı artırır. 2014-cü ildə ölkədə dəzgah istehsalı 2013-cü ilə nəzərən 4% artaraq 15.1 mlrd avro olmuşdur. 2013-cü ildə isə bu rəqəm 14.5 mlrd. avro qeydə alınmışdır. 21
Almaniya dəzgahqayırma sənayesi bütün dünya ölkələri ilə müqayisədə davamlı inkişaf etməkdədir. Dəzgah istehsalının hər il artması mallara olan tələbatın həm beynəlxalq bazarda, həm də daxili bazarda yüksək olması ilə əlaqədardır. Son 10 ildə ölkədə dəzgah istehsalı 2 dəfədən çox artmışdır. Dəzgah ixracatı 2013-cü ildə 10.7 mlrd. dollar, 2014-cü ildə isə 9 mlrd. dollar, idxalat isə 2013-cü ildə 3 mlrd. dollar, 2014-cü ildə 2.7 mlrd. dollar olmuşdur.
Rusiya xammal resursları cəhətdən ən zəngin ölkələrdən biri olmağına baxmayaraq, sənayenin bir çox sahələrində, həmçinin dəzgahqayırma sənayesində yüksək artım tempi müşayiət olunmur. Ölkədə dəzgah istehsalı 2010-cu ildə 219 mln. dollar, 2011-ci ildə isə bu rəqəm artaraq 263 mln. dollar olub. Bu göstərici sonrakı illərdə azalaraq 2013-ci ilə 211 mln. dollar, 2014-cü ildə isə 234.4 mln. dollar olmuşdur. Dəzgahqayırma sənayesində ixracat göstəricisi 2010-cu ilə nəzərən 6.5% artaraq 2011-ci ildə 64 mln. dollar, 2014-cü ildə isə 2013-cü illə müqayisədə 5% azalaraq 73.3 mln. dollar ətrafında müəyyənləşmişdir. Ölkəyə dəzgah idxalı 2010-cu ildə 1 mlrd dollar, 2011-ci ildə 1.1 mlrd dollar, 2013-cü ildə 1.9 mlrd dollar, 2014-cü ildə isə 1.87 mlrd dollar olmuşdur. 22
Türkiyədə sənayeləşmə müddətində atılacaq addımlarda əvvəlcə
dəzgahqayırma sənayesinin yaradılması vacib hesab edilmiş və 70-ci illərdə bu istiqamətdə işlər görülməyə başlamışdır. İlk əvvəl dünyanın iki mühüm dəzgah istehsal edən ölkəsi ilə müqavilə bağlanaraq dəzgahların bəzi hissələri istisna olmaqla digər bütün hissələrini istehsal edə biləcək avadanlıqlarla təchiz olunmuş birgə müəssisələrdə istehsala başlanmışdır. Türkiyədə dəzgahqayırma sənayesi xeyli inkişaf etmiş, mühüm nailiyyətlər əldə olunmuşdur. 2009-cu ildə 441,3 milyon dollarlıq dəzgah istehsalı Türkiyədə 2010-cu ildə 555 mln. dollar, 2011-ci ildə 659.4 mln. dollar, 2012-ci ildə 644 mln. dollar, 2013-cü ildə 719 mln. dollar, 2014-cü ildə 722 mln. dollar olmuşdur.
Türkiyənin dəzgah ixracatı 2004 və 2008-ci il arasında 3.5 dəfə artaraq, 177.6 mln. dollardan 630.5 mln. dollara çatmışdır. 2009-cu ildə ixracat əhəmiyyətli şəkildə azalaraq 379.2 mln. dollar olmuşdur. Daha sonra bu göstərici artan tempdə davaç etmiş və 2013-cü ildə 585.9 mln. dollar olmuşdur. Dəzgah idxalatı göstəricisi isə 0 100 200 300
400 500
600 700
800 2008
2009 2010
2011 2012
2013 2014
583.2 441.3 555.0 659.4 644.2 719.0 722.0 İllər üzrə Dəzgah istehsalı, Türkiyə 23
2004-cü ildən 2011-ci ilə qədər sürətlə artaraq 1.7 mlrd. dollar olub. 2014-cü ildə idxalat geriləyərək 1.48 mlrd. dollar, ixracat isə artaraq 592.1 mln. dollara çatıb.
Tayvan dəzgahqayırma sənayesi
Tayvan dünyanın aparıcı dəzgah istehsalçı ölkələrindən biridir. Belə ki, dünyada 7-ci ən çox dəzgah istehsal edən ölkə kimi 2014-cü ildə istehsalı 4.7 milyard olmuşdur. 2012-ci ildə istehsal rekord həddə çataraq 5 mlrd. dollar olmuşdur ki, ölkənin dəzgah ixracı 4.2 mlrd. dollar dəyərində qiymətləndirilmişdir. Ölkədə 500- dən çox dəzgah istehsalçı müəssisələrinin olması dəzgahqayırma sənayesinin Tayvanda əsas sənaye sahələrindən biri olduğunu önə çəkir. Ada ölkəsi olan
2004
2005 2006
2007 2008
2009 2010
2011 2012
2013 2014
Dəzgahqayırma ixracat
idxalat 24
Tayvanın dəzgahqayırma sənayesinin sürətlə inkişaf etməsi daha yüksək keyfiyyətli məhsul, dəyəri əsasında qiymətləndirilmə, operativ çatdırılma, qabaqcıl istehsal texnologiyası və müştəri yönümlü xidmətlərlə birbaşa əlaqədardır. Tayvan hökumətı müstəsna yenilik və əhəmiyyət kəsb edən “Tayvan Mükəmməlliyi” (Taiwan Excellence) proqramı çərçivəsində sənayenin inkişafını dəstəkləyir. Tayvan dəzgahqayırma sənayesi 40 ildən çox müddət ərzində qurulub hazırkı səviyyəyə çatmışdır. Dəzgah hissələri və komponentlərinin inkişaf etdirilməsinə istiqamətlənmiş Tayvan şirkətlərinin uzun-müddətli investisiyaları sənaye potensialının və texnoloji təcrübənin artırılmasına təkan verdi. Son 10 il ərzində, Tayvan istehsalçıları ittifaq formasında olan yerli maşınqayırma müəssisələrinə satışda olan asılılığı azaldaraq beynəlxalq bazara inteqrasiyanı uğurla inkişaf etdirmişlər. Dəzgah istehsalının 75%-i Çin, Avropa, Asiya və ABŞ daxil omaqla digər ölkələrə ixrac olunur. Tayvan dəzgahqayırma sənayesinin məhsulları yüksək qiymət səviyyəsinə görə yapon və alman texnologiyası ilə, aşağı qiymət göstəricilərinə görə isə Çin sənayesi ilə rəqabət aparır. Bazarın bu amillərinə cavab olaraq, Tayvan dəzgah istehsalçıları bazarın ehtiyaclarını dəyərləndirir, məhsul differensiyası strategiyalarından istifadə edir və bazar imkanlarına uyğun məhsulları inkişaf etdirir. Tayvan sənayesində 2012-2015-ci illər üzrə ixrac olunan dəzgahların əksəriyyəti metal kəsən dəzgahlardan, həmçinin qazma maışnlarından ibarətdir. Tayvan dəzgahqayırma sənayesi həmçinin ölkədə digər sektorların da inkişafına kömək edir, xüsusilə informasiya kommunikasiya texnologiyaları və elektrik avadanlıqları sənayesinin artımına təkan verir. Tayvan dəzgahqayırmanın yüksək artım tempində inkişaf etməsi dünya bazarında rəqabətcil üstünlüklərə sahib olmasıdır. Tayvan dəzgah istehsalçıları alıcılara məhsulları yüksək keyfiyyətdə və digər ölkə sənaye məhsullarına nəzərən daha aşağı qiymətdə təklif edir. Digər üstünlüklərdən biri də müştəri xidmətləridir ki,
25
burada həm sifarişlərin qısa müddət ərzində çatdırılması, həm də satış sonrası xidmətlərin göstərilməsi yüksək səviyyədə həyata keçirilir.
Tayvan dəzgah ixracı 2001 – 2015
Cənubi Koreya dəzgahqayırma sənayesində istehsal 2014-cü ildə 9.3% artaraq 5.6 mlrd. dollar olmuşdur. NC kəsmə dəzgah istehsalı 11.8% artmış, lakin digər dəzgah istehsalı təxminən 20% azalmışdır.
Ölkənin ixracat göstəricisi isə 2014-cü ildə 0.9% artaraq 2.2 mlrd. dollar səviyyəsində müəyyənləşmişdir. Belə cüzi artım Asiya bazarlarının hər birində, həmçinin Hindistan və Tayland sənayesində də qeydə alınmışdır. 1,357 1,445
1,674 2,251
2,654 2,961
3,465 4,761
1,700 2,960
4,000 5,035
5,971 6,604
7,086 0 1,000 2,000 3,000
4,000 5,000
6,000 7,000
8,000 2001
2002 2003
2004 2005
2006 2007
2008 2009
2010 2011 2012(f) 2013(f) 2014(f) 2015(f) 26
NC kəsmə dəzgahlarının ixracatında artım 4.5% olaraq 1.48 mlrd. dollar, ümumi dəzgah ixracatında isə artım 11.6% olaraq 139 mln. dollar olmuşdur. NC dəzgah qrupuna aid olan NC torna dəzgahlarında 710 milyon dollarlıq məhsul Amerikaya ixrac olunmuşdur. Regionlar üzrə qruplaşdırıldıqda, dəzgah ixracatında azalma Asiya ölkələrində 5.6% qeydə alınaraq 1.2 mlrd. dollar və Şimali Amerika ölkələrində 7.8% azalma qeydə alınaraq 425 mln. dollar olmuşdur. Lakin Avropa (17.5%) və Latın Amerikası (14.8%) ölkələrinə ixracatda əhəmiyyətli dərəcədə artım olmuşdur.
İdxal göstəricisi 2014-cü ildə avtomobil və aero kosmik ehtiyat hissələrinə olan investisiyaların artması, “Yen”in məzənnəsinin davamlı aşağı olması və ikinci əl maşınların ixracatında olan artım səbəbi ilə 7.9% artaraq 1.5 mlrd. dollar müəyyənləşmişdir. NC kəsmə dəzgahlarının və ümumi kəsmə dəzgahlarının idxalı müvafiq olaraq 9.4% artımla 980 milyon dollar, ikincisi isə 2.2% artımla 225 mln. dollar olmuşdur. Cənubi Koreyaya dəzgah idxalında Asiya və Şimali Amerika ölkələrinin payı artsa da, Avropa ölkələrinin payı 0.8% azalaraq 486 milyon dollar olmuşdur. 2015-ci ildə Cənubi Koreya dəzgahqayırma sənayesində istehsal 2014-cü ilə nisbətən 5.3% artımla proqnozlaşdırılır. Daxili investisiyaların genişlənməsi, dünya bazarlarına, xüsusilə Amerika və Avro zonaya dəzgah ixracatının gözlənilən artımı cari il üçün də ölkə dəzgahqayırma sənayesinin müsbət göstəricilərlə tamamlanmasından xəbər verir.
27
http://www.komma.org/komma/eng/Introduction.do http://www.cecimo.eu/site/
http://www.gardnerweb.com/cdn/cms/2014wmtocs_SURVEY.pdf http://www.tiad.org/dosyalar/Tiad_SektorRaporu2015.pdf Maşınqayırmanın tarixinə dair (Rezo Əliyev). Dərslik Yüklə 177,96 Kb. Dostları ilə paylaş:
|