Dünyanın Güneş Etrafındaki Hareketi

Meteoroloji ve Oşinografi Notları
Dünyanın Güneş Etrafındaki Hareketi
1-Dünyanın güneş etrafındaki elips şeklindeki yörüngesinin büyük ekseni üzerindeki, güneşe en yakın olduğu nok-taya “Perihelion” ve en uzak olduğu noktaya “Aphelion” denir. Perihelion Ocak ayının ilk günlerinde, Aphelion ise Temmuz ayının ilk günlerinde gerçekleşir.

2-23° 27’ N enlemine “Yengeç Dönencesi”, 23° 27’ S enlemine “Oğlak Dönencesi” denir. Bu enlemler, güneşin öğle vakti tam tepede gözlenebildiği, ekvatordan en uzak enlemlerdir.

3-Kuzey yarım küredeki 66° 33’ lık enleme “Arktik Daire”, güney yarım küredeki 66° 33’ lık enleme ise “Antarktik Daire” denir.

4-En uzun gün 21 Haziran’da olup, ışınlar bulunduğumuz yere en dik gelir (en uzun gece).

5-21 Aralık’ta ise, en kısa gündüz yaşanır ve ışınlar gözlem yerine en eğik olarak gelir (en kısa gece).

6-İlkbahar ve sonbahar ekinoksları 21 Mart-23 Eylül.Bu tarihlerde güneşin doğduğu yer gerçek doğu, battığı yer de gerçek batıdır.

7-Orta enlemlerde güneş hiçbir zaman tam tepede görünmez.
Atmosferin Sıcaklık Bakımından Tabakaları
1-Troposfer

2-Stratosfer

3-Mezosfer

4-Termosfer

1-Troposfer :

Atmosferin en alt tabakası olup, atmosferin toplam kütlesinin % 75’ini ve atmosferdeki hemen hemen bütün nemi kapsar. Bilinen bütün hava olayları bu tabaka içinde meydana gelir. Troposferin en önemli özelliği, sıcaklığın yük-seklikle azalmasıdır. Troposferde sıcaklık yükseklikle ortalama olarak her 1000 metrede 6,5° C azalır. Tropos-ferin yüksekliği ekvatordan kutba doğru azalır ve ekvatorda en fazla (18 km) kutuplarda da en azdır (8 km). Orta enlemlerde troposferin kalınlığı 11 km’dir. Troposfer ile stratosfer arasındaki geçiş tabakasına “tropopoz” denir. Atmosferdeki hemen hemen bütün subuharı, atmosferin en alt tabakası olan troposfer içindedir.

2-Stratosfer

Genel olarak sıcaklık yükseklikle artar. Kalınlığı kutuplar üzerinde, ekvator üzerindekinden daha fazladır. Orta enlemlerde stratosfer, tropopozdan itibaren 50 km’ye kadardır. Stratosferin önemli bir karakteristiği ozonun çoğunu kapsamasıdır. Stratosfer ile mezosfer arasındaki geçiş zonuna “stratopoz” denir.

3-Mezosfer

Bir sıcaklık maksimumu bölgesidir. Orta enlemlerde mezosfer 50-85 km’ler arasındadır. Alt kısmı, meteorların çoğunun yok olduğu bölgedir. Mezosferin üst sınırına “mezopoz” denir.

4-Termosfer

Orta enlemlerde 85 km’den başlayan bu tabakanın üst sınırı yoktur. Termosfer içinde magnetosfer yer alır.

Yeryüzeyinin Yapısındaki Değişimler
En belirgin fark, karalar ve denizler arasındaki farktır. Denizler termal olarak çok korunumludur. Denizler aniden ısınıp, aniden soğuyamazlar. Yani, denizlerdeki sıcaklık değişimleri karalara nazaran daha küçüktür. Bu nedenle denizler, yazın karalara nazaran daha serin, kışın daha sıcaktır. Bunun çeşitli sebepleri vardır :
1-Su geniş ışınlara karşı çok geçirgendir. Güneş ışınları denizlerde yaklaşık 30 metre derinliğe kadar geçebilir. Halbuki karalar, yuttuğu enerjiyi çok sığ bir tabaka içinde toplar ve bu tabakada oldukça büyük bir sıcaklık artı-şına neden olur. Sularda ise aynı enerji büyük bir su kütlesine yayıldığından sıcaklık değişimi daha az olur. İşlem tersine döndüğü zaman, sığ kara tabakası aldığı ısıyı, su tabakasına göre daha hızlı geri verir.

2-Suyun özgül ısısı, karalara nazaran daha büyüktür. Bu nedenle, su ısıtılırken sıcaklığı karalara nazaran daha ya-vaş yükselir ve soğurken daha yavaş düşer. Çünkü suyun sıcaklığındaki belirli bir artma veya azalma için daha bü-yük bir ısı kazancı veya kaybı gereklidir.

3-Su bir akışkan olduğundan, konveksiyonla ısıyı büyük derinliklere kadar yayar ve böylece yüzey sıcaklığı karala-ra göre daha az değişir.

4-Sulardaki buharlaşma esnasında sudan büyük bir miktarda enerji kaybı olur. Bunun sonucunda suyun sıcaklığının yükselişi yavaşlar.

5-Büyük okyanus akımları, ısı enerjisini başka bölgelere taşıyarak sıcaklık farklılıklarını eşitlemeye çalışırlar. Gulf Stream ve Kuroshio akıntılar yukarı enlemlere büyük miktarda sıcak su kütleleri taşırlar. Buna karşılık yukarı en- lemlerden aşağı enlemlere doğru da soğuk su kütleleri taşınır. Böylece okyanuslarda sıcaklık farkları azalır.
Sıcaklık Değişimleri
Sıcaklık atmosferde, yatay ve düşey olarak değişir. Hava haritalarında eş sıcaklık eğrilerine “izoterm” denir. Uzun yıllar boyunca alınan ortalamalara göre çizilen hava haritalarında izotermler yaklaşık olarak enlemlere para-lel bir yapı gösterir. Yine de aynı enlem üzerinde okyanus üzerindeki sıcaklık ile karalar üzerindeki sıcaklık birbi-rinden farklıdır. Bu durum kışın ve yazın değişim gösterir. Kışın karalar denizlere nazaran daha çabuk soğuduğ-undan aynı izoterm karalarda daha güneyde, yazın ise karalar denizlerden daha sıcak olduğundan, aynı izoterm daha kuzeydedir. Okyanus akımları da hava sıcaklığı üzerinde etkili olur. Sıcak su akıntısı olan Gulf Stream Atlan-tik’te hava sıcaklığı üzerinde belirgin bir etkisi olup, izotermler buna bağlı olarak eğilirler. Karalar okyanuslara nazaran, daha çabuk ısınıp daha çabuk soğurlar. Bu nedenle yaz ile kış arasındaki en büyük sıcaklık değişimi büyük kara kütleleri üzerinde meydana gelir. Günlük sıcaklık aralığı veya farkı yerden yükseldikçe azalır. Sıcaklığın gün-

lük değişimi açık günlerde, bulutlu günlere nazaran daha fazladır. En büyük günlük sıcaklık farkı, bulutsuz ve havanın kuru olduğu çöllerde olur. Gündüzleri güneş enerjisi yeri hızla ısıtır, geceleyin de yer kızılötesi ışınlar yayınlayarak hızla soğur.

Nemli bölgelerde günlük sıcaklık farkı nispeten küçüktür. Buralarda pus ve bulutlar yere gelen güneş enerjisini engelleyerek maksimum sıcaklığın düşük olmasını sağlar. Geceleyin de nemli hava yerin yaydığı infrared radyasyo-nu yutarak (soğumayı engelleyerek) minimum sıcaklığın yüksek olmasını sağlar.

Gün içindeki maksimum sıcaklık gerçek güneş öğlesinde değil, 1-2 saat sonrasında olur. Çünkü ışınların en dik gel-diği zamanda en büyük enerji alınırsa da termometre seviyesinde sıcaklığın maksimum olması biraz zaman alır. Bu nedenle orta enlemlerde maksimum sıcaklık yerel saatle, saat 14:00-15:00 civarında gerçekleşir. En düşük sıcak-lık da, yaklaşık olarak güneşin doğma zamanında meydana gelir. Çünkü bu saatlerde dünya ve atmosferin net ısı kaybı maksimumdur. Sıcaklık maksimumunun tam zamanı bulutluluk, hava kütlesinin özellikleri ve yağış gibi yerel hava durumuna bağlıdır.

Havanın Düşey Hareketleri
Havanın düşey hareketleri başlıca aşağıdaki nedenlerle olabilir :

1-Havanın belirli bir bölgesinin ısınması veya soğuması.

2-Topoğrafik etki.

3-Cephelerin etkisi.

4-Konverjans ve diverjans etkisi: Çevre havanın bir bölgeye doğru akmasına “konverjans” denir.Yeryüzü yakınında çevreden bir merkeze doğru akan hava, merkez civarında birikerek yükselecektir.Tersine bir merkezden çevreye doğru hava akışı varsa buna da “diverjans” denir. Yeryüzü yakınında diverjans sözkonusu ise, merkezden çevreye doğru olan hava akışı nedeniyle merkez civarında bir boşluk oluşacaktır. Bu boşluğu doldurmak üzere, yukarıdan

aşağıya doğru inici bir hareket olacaktır.

Adyabatik Olay
Şayet hava yükseliyorsa, yükselen havanın üzerindeki basınç gittikçe azalacak ve hava genişleyecektir. Genel ola-rak yükselen veya alçalan hava kütleleri çevre havadan ısı alacak yeterli zamanı bulamazlar. Bu nedenle pratik ola-rak, yükselen ve alçalan hava kütlelerinin ısı bakımından korunumlu olduğu, yani çevre ile ısı alışverişinde bulunma-dığı kabul edilir. Bu sürece “adyabatik olay” denir. Adyabatik durumda yükselen hava, genişleme için gerekli olan enerjiyi kendi iç enerjisinden alır. İç enerjisi azalan hava soğur. Alçalan hava ise sıkışır ve sıcaklığı artar. Bir ha-va kütlesi, atmosferde alçaldığı zaman daima adyabatik olarak ısınır. Belirli bir mesafe kadar alçalmadaki ısınma, aynı mesafe kadar yükseldiği zamanki soğumaya eşittir. Nem bakımından doymamış havadaki adyabatik olaya “kuru adyabatik olay” denir. Hava nem bakımından doymuş ise, söz konusu olan adyabatik olaya da “doymuş adya-batik veya nem adyabatik olay” denir.
Atmosferin Kararlılığı
Hava yer yakınında ısındığında veya yukarıda soğuduğunda kararsız koşullar meydana gelir. Çünkü yukarıda soğuk ve yoğunluğu fazla hava, aşağıda da sıcak ve yoğunluğu az olan hava olduğundan yukarıdaki hava çöker, aşağıdaki hava da yükselir. Bu “kararsız” bir durumdur.

Şayet hava aşağı seviyelerde soğuk, yukarı seviyelerde sıcak ise, yoğunluğu fazla hava aşağıda, yoğunluğu düşük hava da yukarı seviyelerdedir. Bu “kararlı” bir durumdur.

İnversion
Bazı yerlerde belirli şartlarda yükseldikçe sıcaklık artar. Bu duruma “inversiyon” denir. Zemine yakın inversiyon sakin ve açık gecelerde oluşur. Açık atmosfer nedeniyle arz radyasyonu ile soğuyan zemin üzerindeki hava da soğur. Zeminden biraz yükselince sıcaklık artar. Daha yüksek seviyelerde normal olarak sıcaklık azalmaya devam eder.
Radyasyon Enversiyonu
Kuvvetli bir radyasyon enversiyonu için ideal şartlar, havanın sakin, çok kuru ve bulutsuz ve gecenin uzun olması-dır. Açık gecelerde ve sabahın erken saatlerinde gözlenen bu enversiyonlar geceleyin yeryüzünün radyasyonla hızlı bir şekilde soğumasıyla meydana gelir. Yere yakın yerlerde hava soğuk, yukarıda daha sıcak kaldığından enversiyon meydana gelir. Orta enlemlerde geceleyin meydana gelen bu soğumanın etkisi yerden itibaren 100 metreyi geçmez.