Dünyanın Siyasi xəritəsində Türk dövlətləri və Azərbaycan Respublikasının mövqeyi

Dünyanın Siyasi xəritəsində Türk dövlətləri və Azərbaycan Respublikasının mövqeyi

Türk Şurası (Türkdilli Ölkələrin Əməkdaşlıq Şurası - TDİK), türkdilli ölkələr arasında hərtərəfli əməkdaşlığı təşviq etmək məqsədi ilə 2009 -cu ildə yaradılmış beynəlxalq bir təşkilatdır. Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının qurucu üzvləri Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Türkiyədir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin məqsəd və prinsipləri və beynəlxalq hüququn ümumbəşəri dəyərləri nəzərə alınmaqla 3 oktyabr 2009 -cu il tarixli Naxçıvan Anlaşması və 16 Sentyabr 2010 -cu ildə İstanbul zirvəsi ilə qurulan Türk Şurası üzv dövlətlər arasında sülhün və təhlükəsizliyin qorunması və mehriban qonşuluq münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar beynəlxalq normalar çərçivəsində əməkdaşlıq etməyi hədəfləyir. Türk Şurası, Türkdilli Dövlətlər arasında hərtərəfli əməkdaşlığı dərinləşdirərək regional və mədəni sabitliyə töhfə verməyi hədəfləyir. Üzv dövlətlər də demokratiya, insan hüquqlarına hörmət, qanunun aliliyi və yaxşı idarəçilik kimi fundamental prinsiplərə sadiq qalacaqlarına söz veriblər. Türk Şurası Üzv dövlətlər arasında Türk dilli xalqların ortaq tarixinə, mədəniyyətinə, kimliyinə və dil birliyinə əsaslanan bir həmrəylik platforması qurmağı hədəfləyir.

Türk Dünyasının Sovet İttifaqının dağılması ilə müstəqilliyini qazanan Orta Asiya və Azərbaycandakı Türk Cümhuriyyətləri ilə birlikdə təxminən 200 milyon əhalisi var.  Türkiyə Cümhuriyyəti xaricindəki Türk dövlətlərinin zəif müstəqilliyi, milli ordusunun olmaması, hər şeyə baxmayaraq Rusiyadan və keçmiş SSRİ ölkələrindən iqtisadi asılılığı və bu ölkələrin bəzilərində rus əhalisinin yüksək olması (Dönmez, 1987) ) bu ölkələrin xarici problemlərdə birlik və həmrəylik içində olduqlarını göstərir, hərəkət etmələrinə mane olur.  Bütün bunlar türklərin dünya siyasətində birlik içində hərəkət etmələrini və siyasi bir gücə çevrilmələrini maneə törədir (Muhammetdin, 1999).  Qafqaz və Orta Asiyadakı Türk Cümhuriyyətlərində demokratik təcrübələrin inkişaf etməməsi də diqqət çəkir.  Orta Asiya Türk Cümhuriyyətləri dünyada məhdud demokratiyanın tətbiq olunduğu nadir ölkələrdəndir. Bu səbəbdən Türkiyə Cümhuriyyəti, Azərbaycan və Orta Asiya Türk Cümhuriyyətləri tərəfindən qurulan Türk Dünyası birlik içində hərəkət edərək beynəlxalq aləmdə siyasi gücə çevrilə bilməz (Mumtaz, 1995

Saxadan Balkanlara qədər yayılmışdır (təxminən 12 milyon km2 ). Tarixi. Qədim Çin mənbələri türklər haqqında ilk qədim və etibarlı məlumatlar vermişdir. Türklərin yayıldığı ərazinin ilk xəritəsi M.Qaşqarlının "Divani-lüğətil-Türk" əsərində verilib. Türklərin ilk yaşayış məskəni Asiya qitəsi, Mərkəzi Asiya (Şərqi Türküstan), Altay, Sayan, Tyan-Şan dağları hesab olunur. Türklər avropoid irqinə aid edilsə də, androloji nöqteyinəzərdən monqoloid irqinə bənzədilir. Ən qədim türk yazısı 2500 il bundan əvvələ aid edilən, Qazaxıstanda Eşik kurqanından tapılan gümüş kasa üzərindəki yazıdır. Bu kurqanda tapılan altun geyimli adamın zinət əşyaları zənginliyinə görə yalnız Misir ehramlarından geri qalır. Bəşər boyu türk dövlətləri sırasında Osmanlı imperiyası ən uzunömürlüsüdür. Bəzi Çin mənbələrində türklərin Mərkəzi Asiyaya Mesopotamiyadan gəlməsinə aid işarələr var. Bunu bəzi tarixçilər türklərin əcdadlarının e.ə. IX əsrdə yüksək mədəniyyət səviyyəsinə çatmış şumerlər olduğunu iddia edir. Eləcə də, bir çox tədqiqatçılar Amerikanın qırmızı dərili yerli əhalisinin türk əsilli olduğuna inanır və onların Şimali Amerika və Asiyanı ayıran Berinq boğazının mövcud olmadığı, yaxud çox dar olduğu vaxtlarda, Şərqi Asiyadan quru yolla buraya gəldiyini iddia edirlər. İran mənbələrində türklərin yaşadığı ərazi Turan, yunanlar da isə Skifiya adlandırılır. 163 Böyük məsafədə bir-birindən ayrı yaşamalarına baxmayaraq, türk xalqlarının işlətdikləri yüzlərlə sözün kökü eynidir. Avropa ölkələrinin bəzilərinin adı türk mənşəlidir. BolqarıstanVI əsrdən bu ərazilərdə məskunlaşan bulqarların adı ilə, Macarıstan V-VI əsrlərdə bu ərazilərdə məskunlaşmış "qara hunlar"la bağlıdır. Türkdilli dövlətlər əsasən Asiyada və Şərqi Avropada yerləşirlər. SSRİ dağıldıqdan sonra, 1991-ci ildə beş respublika: Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Türkmənistan, 1923-cü ildə isə Osmanlı İmperiyasının varisi olan Türkiyə öz müstəqilliyini elan etmişlər. Türkdilli ölkələr arasında inteqrasiyanın əsas istiqamətləri SSRİ-nin süqutundan sonra əsasən ikitərəfli siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələr çərçivəsində inkişaf etmişdir Dil. Altay dil ailəsinin türk dil qrupuna aid olan Türk xalqları 4 qola ayrılır:oğuz qolu (türk, azərbaycanlı, qaqauz, türkmən, Krım tatarları, Axıska (Mehseti) türkləri və s.); uyğur qolu (özbək, uyğur, tuvalı, xakas, kızıllar); qıpçaqqolu (qazax, qaraqalpaq, qumuq, qırğız, noqay, altaylar və s.); bulqar qolu ( tatar, başqırd, qaraçay, karaim və s.). Dil yaxınlığı etibarı ilə çuvaşlar finlərə, yakutlar isə monqollara qarışmış və türk dillərindən uzaqlaşmışlar. Adət-ənənə, folklor yaxınlığı, eyni coğrafi adların qoyulması Türk xalqlarını birləşdirən ümumi xüsusiyyətlərdir. Dövlət quruluşları. Müstəqil türk dövlətlərinə: Türkiyə, Azərbaycan Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Şimali Kipr aiddir. Dövlət qurumları olan türk xalqları: Kabarda-Balkariya, Qaraçay-Çərkəz, Çuvaşiya, Tatarıstan, Başqırdıstan, Altay, Xakasiya, Saxa - Yakutiya, Tuva, Taymır (Rusiyada ), Sıntzyan -Uyğur (Çində). Sahəcə ən böyük müasir türk dövləti Qazaxıstandır. Ən çox türk əhalisi Türkiyədə yaşayır. 164 Qumuq, Krım tatarları, qaqauz, Axıska türkləri, karaimlər, krımçaklar və s.-dövlət qurumu olmayan türk xalqlarıdır. Muxtar Respublikası olan türk dövlətləri Özbəkistan (Qaraqalpaq MR) və Azərbaycandır (Naxçıvan MR). Xəzəryanı türk dövlətlərinə: Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan aiddir. Dünya okeanına birbaşa çıxışı olan türk dövləti Türkiyə, çıxışı olmayan türk dövlətləri isə Qırğızıstan və Özbəkistandır. Sahəsinin böyüklüyünə görə fərqlənən dövlətlər: Saxa-Yakutiya, Qazaxıstan, Sintzyan-Uyğur, Türkiyə, Türkmənistan və Özbəkistan, əhalinin sayına görə isə Türkiyə, Özbəkistan, Qazaxıstan, Azərbaycan, Qırğızıstan və Türkmənistan öndədir. Sürgün edilən xalqlar: Axıska türkləri, Krım tatarlarıdır. Din. Türklər əsasən 3 dinə sitayiş edirlər: islam (türklər, özbəklər, qazaxlar, qırğızlar, tatarlar, başqırdlar, azəri türkləri), xristian (qaqauzlar, çuvaşlar), buddizm (sarı uyğurlar, tuvalılar, yakutlar, xakaslar). İudaizm (yəhudi) dininə də sitayiş edənlər var (karaimlər, krımçaklar) [136]. Təbii ehtiyatları. Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, Tatarıstan, Başqırdıstan neft ehtiyatlarına, Türkiyə (Zonquldağ Ereqli), Özbəkistan (Anqren), Qazaxıstan (Karaqanda), Sıntszyan-Uyğur (Bay), Tuva (Ulufem), Saxa-Yakutiya və Qırğızıstan isə kömür ehtiyatlarına malik olan dövlətlərdir. Türkiyədə metal filizləri və s. (mis, xromit). Azərbaycanda dəmir və polimetal filizləri və s., Qazaxıstanda mis, manqan, molibden, boksit, dəmir filizi, Saxa-Yakutiyada dəmir, qalay, qızıl yataqları isə Saxa-Yakutiya və Özbəkistandadır. Meşə sahələrinə malik olanlar: Saxa-Yakutiya, Tuva, Xakasiyadır. Saxa-Yakutiyada almaz çıxarılır. Su problemi olan Mərkəzi Asiya ölkələridir. Mərkəzi Asiya ölkələri Qərbdə Xəzər sahilindən başlamış, şərqdə Böyük Xinqan dağlarına qədər 5400 km məsafədə Mərkəzi Asiya ölkələri yerləşir. Regionun şimalında çöl zonası geniş yayılıb. Çay şəbəkəsi seyrəkdir (Sır-Dərya, Amu-Dərya). Ərazinin xeyli hissəsi seysmik fəal zonada yerləşir. Böyük hidroresurslara (Tacikistan, Qırğızıstan) malik dağ çayları (Ural, İrtış, Vaxş) vardır. Neft, qaz (Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan), daş kömür, dəmir (Qazaxıstan, Qırğızıstan), alüminium (Özbəkistan, Tacikistan, Qırğızıstan), qızıl (Özbəkistan, Qırğızıstan) və s.kimi faydalı qazıntılarla zəngindir . Regionun ən böyük ekoloji problemləri Aral dənizinin quruması və Xəzərin səviyyəsinin qalxmasıdır. Mürəkkəb milli tərkibə malik əhalisi vardır. Burada yerli xalqlardan: türk dil qrupuna məxsus − türkmənlər, özbəklər, qazaxlar, qırğızlar, qaraqalpaqlar; İran dil qrupuna aid − taciklər və həmçinin monqollar yaşayırlar. Monqollardan başqa digər xalqlar İslam dininə sitayiş edirlər. Rus və ukraynalılar bu ərazilərə XIX əsrdə gəlmişlər. Əhalinin təbii artımı yüksəkdir. Ən yüksək artım Tacikistan və Monqolustanda, ən az təbii artım Qazaxıstandadır. Sıxlıq qeyri-bərabərdir: Özbəkistanın Əndican, Fərqanə, Daşkənd vilayətlərində, Qazaxıstanın Cənub-Şərqində yüksək, digər yerlərdə seyrəkdir. Monqolustandan başqa qalan ölkələrdə yerli xammala əsaslanan təsərrüfat çoxsahəlidir. Sənayenin əsas sahələri qara və əlvan metallurgiya, yanacaq-energetika, maşınqayırma (pambıqyığan kombayn, neft-qazma avadanlığı, elektrotexnika) və s.-dir. Suvarma şəraitində yetişdirilən pambıqçılıq – regionun kənd təsərrüfatının ən ixtisaslaşmış sahəsi sayılır (Monqolustandan başqa). Mərkəzi Asiya pambıq yığımına görə (ildə 7-8 mln t.) dünyada 1-cidir. Pambıqla bağlı ASK (xüsusən Özbəkistan) formalaşmışdır. Əsas pambıq əkini rayonları Fərqanə, Daşkənd, Zərəfşan və Vaxş vadiləri, Qaraqum kanalı boyu ərazilərdir. Suvarılan torpaqlarda bostan bitkiləri, çəltik, qarğıdalı, buğda yetişdirilir. Taxılçılıq ixtisaslaşmış sahə kimi Qazaxıstanda inkişaf etmişdir. Monqolustandan başqa bütün ölkələrdə bitkiçilik heyvandarlıqdan üstündür. Ətlik-yunluq (Monqolustan, Qırğızıstan), qaragül qoyunçuluq (səhra və yarımsəhrada), baramaçılıq, maldarlıq (Qazaxıstan) əsas sahələrdir.

Qafqaz qədim və müasir dövrün bir bölgəsi olaraq təyin olunur (Awde, 1996).  Zaman zaman baş verən münaqişələr səbəbindən Qafqaz dünya ictimaiyyətinin diqqətini çəkən bölgələrdən biridir.  Sovet İttifaqının dağılmasından sonrakı prosesdə, Xəzər hövzəsindəki yeni müstəqil dövlətlər Xəzər dənizinin bölüşdürülməsi ilə bağlı fərqli fikirlər irəli sürürlər (OLear, 2005).  Bunlardan Çeçenistan Rusiya Federasiyasından, Abxaziya isə Gürcüstandan müstəqillik əldə etmək üçün hərəkətə keçdi.  Bu iki etnik qrup zaman zaman müqavimət hərəkətlərini davam etdirir.  Qafqazda digər problemlər arasında Rusiya Federasiyası-Gürcüstan sərhədində Şimali və Cənubi Osetiyanın birləşməsi və ya Gürcüstan tərəfindən muxtar Cənubi Osetiya administrasiyasının tanınmaması var.  Cənubi Osetiya texniki(ərazi) cəhətdən Gürcüstanın bir hissəsidir.  Ancaq etnik baxımdan Osetiya Gürcüstanın bir hissəsi olmaq istəmir (Brich, 1996).  Əslində bu problemin arxasında Rusiya Federasiyası-Gürcüstan münaqişəsi dayanır.  Qafqazın başqa bir qaynar bölgəsi Ermənistanla Azərbaycan arasında ərazi uğrunda mübarizə mövzusu olan Dağlıq Qarabağdır.  Qafqazda ən əhəmiyyətli problemlərdən biri 1991 -ci ildə Azərbaycan torpaqlarında yerləşən Dağık Qarabağın Ermənistan tərəfindən işğalı və orada yaşayan azərbaycanlıların məcburi köçürülməsidir(Alijarlı, 1996).

Bir zamanlar müstəqil bir krallıq olan Tibet, 1950 -ci ildə Çin Xalq Respublikası tərəfindən də işğal edildi.  Bu işğala qarşı çıxan Tibetlilər sürgündə Tibet Hökuməti qurdular.  Dini lider Dalay Lama, Çin Xalq Respublikasına qarşı Tibetin müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparır.

Orta Asiyada münaqişə bölgələrindən biri Çin işğalı altında olan Şərqi Türküstandır.  Şərqi Türküstan türklərin köhnə məskunlaşma bölgələrindən biridir və türk millətinin tarixi mənşəyi baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir (Doğanay, 1995).  Tarix boyu müxtəlif türk sülalələri tərəfindən idarə olunan bölgə, 19 -cu əsrin son rübündə idi.  Çin işğalına məruz qalan Şərqi Türküstan xalqı 1931 -ci ildə üsyan qaldırdı.  12 Noyabr 1944 -cü ildə müstəqil bir dövlət qurmağa müvəffəq oldu.  Ənənəvi Çin rəhbərliyi yenidən Şərqi Türküstanı işğal etdi (Yiğit, 1996).  1949 -cu ildən bəri Çin hakimiyyəti altında olan Şərqi Türküstan çox sərt Çin rəhbərliyi tərəfindən idarə olunur.  Yeraltı və xüsusilə də neft ehtiyatları baxımından çox zəngin olan Şərqi Türküstan, Çin əhalisinin məskunlaşma bölgəsi olaraq istifadə edilir, digər tərəfdən isə Çin tərəfindən həyata keçirilən çox ciddi doğum nəzarət siyasətinə məruz qalır.  Çin Xalq Respublikasının ən az inkişaf etmiş bölgələrindən biri olan Şərqi Türküstan, inkişaf edən texnologiya və ünsiyyət şəraitinə baxmayaraq dünyanın ən təcrid olunmuş bölgələrindən biridir. 

Zaman-zaman Türkiyənin qonşularına məxsus neft və təbii qazın Türkiyə üzərindən nəqli ilə bağlı çox əhəmiyyətli təşəbbüslər olur, bu mövzuda razılaşmalar imzalanır və icra mərhələsinə çatıla bilər (Ya-, 2006).  Bu təşəbbüslərdən biri də ABŞ Prezidenti Bill Klintonun 15 Noyabr 1999 -cu ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisində etdiyi çıxışdan "İnsanlar xəritələr çəkə bildiklərindən bəri Türkiyənin coğrafiyasının sabit reallıqlarına diqqət çəkdilər."  Bill Klinton. Türkiyə, geosiyasi mövqeyinə görə, davamlı və çoxşaxəli maraq və güc toqquşmalarının yaşandığı qlobal güc mərkəzləri arasındakı tarazlığı təsir edəcək bir kritik mövqeyə malikdir.  Türkiyə, dünya qitələrinin qarşılıqlı təsir bölgələrinə ev sahibliyi edən mərkəzi bir mövqedə olması, tarixin əhəmiyyətli dönüş nöqtələrinin təsirini yaşamış insan elementlərinə də ev sahibliyi edir (Davutoğlu, 2001).  Türkiyə geosiyasi baxımdan dünyanın ən maraqlı yerlərindən birində yerləşir.  Sosial-mədəni xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənən əhali kütlələrinin təmas bölgəsində yerləşir.  Bundan əlavə, Türkiyə köhnə qitələri birləşdirən, tarixi köç yollarında və ticarət yollarında olan, dünyanın ən zəngin neft və təbii qaz ehtiyatlarının yerləşdiyi bölgəyə bitişik mövqedədir. Türkiyənin qərb və cənubdan dənizlərlə əhatələnməsi xüsusi əhəmiyyət var.  Dünya sənayesinin xammal və enerji mənbəyi olan və ən çox satılan əmtəəsi olan neftin (hələlik alternativi yoxdur), istehsal və ehtiyat sahəsinə bitişik olması qarşılaşdığı problemlərin qaynağını təşkil edir.  Türkiyənin idxal etdiyi neft və təbii qaz hasilatı sahələri İran körfəzi və Xəzər hövzəsində cəmlənmişdir.  Türkiyə bu bölgələrdə olmasa da, coğrafi mövqeyi ilə bu qaynaqların satışına uyğun bir enerji terminalı olma potensialına malikdir.  Türkiyədən keçən Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Kərkük-Yumurtalık neft boru kəmərləri və Novoroski-Samsun (Mavi Axın) təbii qaz boru kəməri strateji əhəmiyyətə malikdir. Təbii qaz boru kəməri layihəsi Türkiyə, Avstriya, Macarıstanın rəhbərliyi altında Avropanın təbii qaza olan ehtiyacının Rusiyaya yönəldilməsidir.  Tanzaniya, Rumıniya və Bolqarıstanın iştirakı ilə reallaşma mərhələsinə gəldi (Munir. 2009), lakin dəyişən şərtlər səbəbindən bu xəttin inşası tərk edildi.  Bununla belə, Xəzər hövzəsindən təbii qazın Türkiyə üzərindən Avropaya nəqli üçün yeni bir layihə hazırlanmışdır.  Azərbaycanın sahib olduğu təbii qaz ehtiyatlarından əldə edilən təbii qazın Trans-Anadolu Təbii Qaz Boru Kəməri (TANAP) vasitəsilə Türkiyə üzərindən Avropa bazarlarına nəqli nəzərdə tutulur.  Trans-Anadolu Təbii Qaz Boru Kəmərinin nəinki Avropa və Türkiyənin təbii qaza olan tələbatını ödəyəcəyi, həm də Avropanın təbii qaz təchizatı baxımından Rusiya Federasiyasından asılılığını azaldacağı və Rusiya Federasiyasının bir qaz kəməri yaratmasına mane olacağı düşünülür. bölgədə qaz müxtəlifliyini təmin edərək inhisar.  "Azərbaycan Şahdəniz-2" yatağından əldə edilən təbii qazın və əlavə mənbələrin TANAP ilə Türkiyə və Avropanın təbii qaza olan tələbatının ödənilməsində əhəmiyyətli bir alternativ olacağı gözlənilir.  Bundan əlavə, Türkiyənin enerji dəhlizi olan TANAP ilə beynəlxalq enerji təchizatı və təhlükəsizliyi baxımından strateji əhəmiyyəti artacaq.  Bu baxımdan, Krımın Rusiya Federasiyasına birləşdirilməsi ilə başlayan prosesdə, həm TANAP -ın, həm də Türkiyənin enerji təchizatı və təhlükəsizliyi baxımından, Rusiya Federasiyası ilə Avropadakı qarşıdurmada mövqeyini dəyərləndirmək yaxşı olardı. Bünövrəsi 2015 -ci ildə qoyulan boru kəməri 12 iyun 2018 -ci ildə tamamlanaraq istismara verilmişdir.  Qara dəniz limanlarından tankerlərə yüklənmiş neftin Boğazlar vasitəsilə Qərbi Avropa və dünyanın digər bölgələrinə nəqli yuxarıda qeyd etdiyimiz neft və təbii qaz ötürülmə yollarına əlavə olunarsa, Türkiyənin bu baxımdan əhəmiyyəti daha yaxşı anlaşılacaq.  Ümumi bir qiymətləndirmə olaraq, Türkiyə ətrafındakı hadisələr diqqətlə araşdırıldığında, Türk geosiyasi bölgəsində meydana gələn və regional görünən problemlərin və qarşıdurmaların əsas xüsusiyyətinin qlobal olması diqqət çəkir (Karabağ, 2006).  Fərqli etnik və mədəni quruluşları birləşdirmək və ya ayırmaqla yanaşı, Türkiyənin geosiyasətinin vacib məqamlarından biri də, Türk əhalisinin qərbdəki Balkanlardan şərqdə, Böyük Çin Səddinə qədər uzanan milyonlarla kvadrat kilometrlik bir ərazidə yaşamasıdır. Şimalda Uraldan cənub -şərqdə İran Körfəzinə və şimal -şərqdə Yakutiyaya qədər ərazidə məskunlaşmalarıdır.  Bu səbəbdən türklük, Türkiyənin geosiyasətinin mühüm sütunlarından biridir (Dugin, 2003).

Din, Türkiyənin geopolitikasının əhəmiyyətli təmas nöqtələrindən birini təşkil edir.  Türkiyəni mərkəz olaraq düşünərək, fərqli dinlərin təmas bölgəsində və ya ayrılma nöqtəsində yerləşir və bir müsəlman ölkəsi olaraq ətrafındakı digər İslam ölkələrindən fərqli etnik mənşələrdən gəlir.  Türkiyə ilə həmsərhəd olan İslam ölkələri arasında şərqdə İran, cənub -şərqdə İran, İraq və cənubda Suriya ərəb mənşəlidir.  Türkiyənin qərbdə, şimal -şərqdə və Asiyada Balkanlarda yaşayan türklərlə həm dini, həm də mədəni əlaqələri var.  Türkiyənin şərqində Gürcüstan və Ermənistan xristianlardır.  Qara dənizin şimalındakı ölkələr, qərbdə Yunanıstan və Bolqarıstan da xristianlardır.  Bu səbəbdən Türkiyənin geopolitikasının əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri də fərqli dinlərin təmas bölgəsi olmasıdır.  Türkiyənin qonşu ölkələrini siyasət, iqtisadiyyat və mədəniyyət baxımından araşdırmaq çox vacibdir.  Azərbaycanla fikir ayrılığına və Türkiyəyə qarşı tarixi ittihamlara görə Ermənistanla Türkiyə arasında münasibətlərdə problemlər var.  İran və Suriya dövlətlərinin adlarında respublika sözü olsa da, İranda teokratik bir quruluş, Suriyada bir ailə və ya bir partiyaya (Baas Partiyası) əsaslanan idarəetmə işləyir.  Gürcüstanda demokratiya bütün institutları və qaydaları ilə işləmir.  AB -yə üzv olan Bolqarıstan və Yunanıstanın Türkiyənin qonşu ölkələri arasında demokratik təcrübələrin funksionallığı baxımından ən qabaqcıl olduğunu söyləmək mümkündür.  Türkiyəni mədəniyyət baxımından qonşu ölkələrlə müqayisə etdikdə, iki sivilizasiyanı bir -birindən ayıran bir mövqedə olması diqqət çəkir.  Qərb və şimalda xristianlığı qəbul edən qərb mədəniyyəti və sivilizasiyası, şərq və cənubda İslamı təmsil edən şərq mədəniyyəti və sivilizasiyası var.  Türkiyənin qərbində, şimalında və şimal-şərqində xristian mənşəli qərb mədəniyyəti, şərqdə və cənubda isə İslamdan qaynaqlanan şərq mədəniyyətinə mənsub əhali var.  Türkiyənin şimal -şərqində yerləşən Gürcüstanın təxminən 5,5 milyon əhalisi var.  Bu əhalinin 83,8% -i gürcülər, 6,5% -i azərbaycanlılar, 5,7% -i erməni, 1,5% -i ruslardır.  Qonşuluq münasibətləri baxımından Türkiyənin ən problemsiz qonşusu olan Gürcüstan, Bakı-Tbilisi-Ceyhan Neft Xəttinin keçdiyi marşrutda olduğunu nəzərə alaraq, enerji xətləri baxımından strateji əhəmiyyətə malikdir.  Gürcüstanın muxtar bölgələri ilə problemlərinin olması və Rusiya Federasiyasının Gürcüstana qarşı siyasət yürütməsi və bu problemlərdə Gürcüstanı təhdid etməsi, qarşılıqlı əməkdaşlıq və etimad prinsipinə əsaslanan Gürcüstan-Türkiyə münasibətlərinin inkişafına zəmin yaradır.  Türkiyənin şərq sərhədində yerləşən Ermənistanın 3 milyon 500 min əhalisi var.  Əhalinin tərkibi: erməni 97,9%, kürd 1,3%, rus 0,5%və digər 0,3%.  Keçmiş SSRİ ölkələri arasında əhali baxımından ən yeknəsəkdir.  Ermənistanın həmsərhəd olduğu Türkiyə Gürcüstan və İranla önəmlidir.

1988-ci ildə başlayan və 1993-cü ilə qədər davam edən Azərbaycan-Ermənistan müharibəsinin sonunda, Azərbaycan sərhədləri daxilində olan və Ermənistana bağlı olan Qarabağ  Ermənistan tərəfindən işğal edildi.  Bu müharibənin sonunda Qarabağla yanaşı, Azərbaycan torpaqlarının təxminən 20% -i Ermənistan tərəfindən işğal edildi.  Bu işğalın sonunda təxminən bir milyon azərbaycanlı təhlükəsizliyini təmin etmək üçün evlərini, torpaqlarını və torpaqlarını tərk etmək məcburiyyətində qaldı.  Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi təkcə Azərbaycanla deyil, həm də bu müharibədə Azərbaycan tərəfinin yanında olan Türkiyə ilə problem yaratdı.  Bəzi mənbələrdə Ermənistanın ənənəvi düşməni kimi təsvir edilən Türkiyə, Birinci Dünya Müharibəsinin deportasiyasından və nəticələrindən Türkiyə Cümhuriyyətini məsul tutaraq Ermənistanla Ermənistan arasındakı münaqişənin kökündə dayanır (Curtis, 1995).  Bundan başqa, Ermənistanın Anadolunun ərazi bütövlüyü haqqında danışması iki ölkə arasındakı fikir ayrılıqlarının başqa bir səbəbidir.  Diqqətəlayiqdir ki, Ermənistanla Gürcüstan arasındakı münasibətlər çox da dostcasına deyil.  Xüsusilə 1991 -ci ildə SSRİ -nin dağılmasından sonra, əhalisi baxımından müstəqilliyini qazanan dövlətlərin ölkələrini yeknəsəkləşdirmək səyləri, böyük əhalini yurd -yuvalarını tərk etməyə və tərk etməyə məcbur etdi, ölkələr arasında yeni problemlərin yaranmasına yol açdı. bölgənin.  Gürcüstan əhalisinin təxminən 5% -ni təşkil edən erməniləri uzaqlaşdıraraq böyük bir Gürcüstanın yaradılmasına təzyiqlər, Gürcüstanla Ermənistan arasındakı münasibətləri gərginləşdirdi.  Ermənistan-İran münasibətlərinin digər qonşularına nisbətən daha yaxşı olması diqqət çəkir.  Lakin ermənilərin Azərbaycan torpaqlarının 20% -ni Azərbaycan sərhədini pozaraq işğal etməsi İranın şimalında yaşayan azərbaycanlıları narahat etdi.  Dünya azərbaycanlılarının əhəmiyyətli bir hissəsinin İranda yaşaması İrandan Ermənistanla münasibətlərində ehtiyatlı davranmasını tələb edir.  İran hakimləri İranda yaşayan azərilər arasında Azərbaycan millətçiliyinin yayılmasından narahatdırlar.  İran Ermənistanla Azərbaycan arasındakı Dağlıq Qarabağ münaqişəsində bir neçə dəfə vasitəçilik etmək istəsə də, qarabağlılar buna razılıq vermədilər.  Ermənistanın qonşuları ilə problemli münasibətləri və açıq dənizlərdə sahil sahəsinin olmaması xarici və inkişafa açıq olması baxımından qapalı və ya kilidli bir ölkə olmasına yol açdı.  Ermənistan-Türkiyə münasibətləri araşdırılarkən vurğulanmalı olan digər bir vacib məqam bölgədəki problemlərin problemin tərəfi olan iki ölkə ilə məhdudlaşmamasıdır.  Bölgə ölkələrindən başqa dünya siyasətini formalaşdıran və bölgədəki hadisələri yaxından izləyən ölkələrin problemlərin mənbəyini anlamaqda və həll yolları ortaya çıxarmaqda önəmli rol oynadığı da göz ardı edilməməlidir.  Bu baxımdan ən əhəmiyyətli inkişaf Türkiyədir.

Türkiyə-İran münasibətlərinin bəzən daxili və xarici dinamikanın təzyiqi və rəhbərliyi nəticəsində gərginləşdiyi, bəzən də iki ölkənin ərazi bütövlüyünü və siyasi sabitliyi təmin etmək üçün qarşılıqlı əməkdaşlıq əsasında normallaşdığı diqqət çəkir. Bölgədəki siyasi sabitliyi təhdid edən kürd milliyətçiliyinə əsaslanan regional terror, həm Türkiyənin, həm də İranın ərazi bütövlüyünə təhlükədir.  Türkiyənin cənub -şərqində yerləşən İraqın təxminən 33 milyon əhalisi var.  İraqın yeri tarixi, sosial, siyasi və iqtisadi qaynaqlar baxımından dünyanın ən problemli bölgələrindən biridir.  Bəşəriyyət tarixində çox əhəmiyyətli bir yerə sahib olan İran Körfəzinin şimalında yerləşən Mesopotamiya, Sənaye İnqilabı dünyada əhalinin paylanma modelini dəyişənə qədər həmişə bir cazibə mərkəzi olmuşdur.  Bunun nəticəsində Mesopotamiyada güclənmiş dövlətlər şimal -qərbdə Anadoluya səfərlər təşkil etdilər.   Mesopotamiyadan Anadoluya və ya Anadolu üzərindən Mesopotamiyaya edilən bu səfərlər bu bölgədə məskunlaşan əhalinin kütlələrini həmişə təsir etmişdir.  Nəticədə Mesopotamiyada ilk sivilizasiyaların əsasını qoyan icmalar ya yoxa çıxdı, ya da kiçik qruplar şəklində sağ qaldılar.  İraq dini cərəyanlardan ən çox təsirlənən bölgələrdən biri olub, bu səbəbdən minlərlə və ya yüz illik tarixi olan tarixi hadisələr bugünkü İraqın həm etnik, həm də din baxımından kompleks bir quruluş qazanmasına səbəb oldu.  33 milyonluq İraq əhalisinin 75-80% -i ərəb, 15-20% -i kürd, 5% -i türkmən, assur və digər qruplardır.  Dini baxımdan, ölkə əhalisinin 97% -i müsəlman (65% -i şiə, 32% -i sünni), 3% -i xristiyandır.  1932-ci ildə Britaniya Krallığından müstəqilliyini əldə edən İraq Respublikası rəhbərliyi, 1968-ci ildə tək partiyalı diktaturaya əsaslanan Səddam Hüseynin nəzarətinə keçdi (Metz, 1988).  Ərəb əksəriyyəti və sünni azlıq tərəfindən idarə olunan Səddam Hüseynin hakimiyyəti, 20 Mart 2003-cü ildə Baas Partiyası vasitəsilə ABŞ-ın koalisiya qüvvələrinə müdaxiləsinə qədər davam etdi.  Son Osmanlı Parlamenti tərəfindən qəbul edilən Milli Paktın sərhədləri daxilində olan Şimali Kərkük və Mosul Bölgəsi ilə bağlı problem, Lozanna müqaviləsi ilə həll oluna bilmədi və zamanla qaldı.  Lakin razılaşmadan sonrakı dövrdə İraqı əlində saxlayan ingilislərin təxribatı ilə başlayan Şeyx Səid üsyanının sonunda Türkiyə təzminat müqabilində Kərkük və Mosuldan imtina etməli oldu.  İraq müstəqillik qazandıqdan sonra və xüsusilə İkinci Dünya Müharibəsindən sonra neftin strateji əhəmiyyətli bir xammala çevrilməsi və neftə olan ehtiyacın artması neft ehtiyatları olan bölgələrin strateji bölgələrə çevrilməsini təmin etdi.  Hər şeydən əvvəl Ərəb-İsrail müharibəsində Ərəb ölkələrinin neftdən silah kimi istifadə etmək istəyi 1970-ci illərdən sonra neftin qiymətinin artmasına səbəb oldu.  Bu arada dünyada sənayeləşən ölkələrin sayının artması və neftin təkcə enerji mənbəyi deyil, həm də neft-kimya sənayesinin ən əhəmiyyətli xammalı olması neftə olan tələbatın artmasına yol açdı.  Bütün bunların nəticəsidir ki, dünyanın ən əhəmiyyətli neft hasilatı və ehtiyat sahələrindən biri olan Yaxın Şərqin strateji əhəmiyyəti daha da artmışdır.  İran körfəzi ətrafındakı ölkələrin iqtisadiyyatlarını tamamilə neftə söykənməsi və bölgəyə neftə ehtiyacı olan ölkələrin diqqəti Yaxın Şərqin siyasi baxımdan qeyri -sabit bir bölgəyə çevrilməsinə səbəb oldu.  Yaxın Şərqdəki dövlətlərdə idarəni təşkil edən siyasi quruluşlar oliqarxikdir.  Bu oliqarxik quruluş ümumiyyətlə qəbilə və tayfa münasibətlərinə əsaslanır.  Bölgə ölkələrindəki güclü qəbilə və qəbilə münasibətləri, ümumiyyətlə, çevriliş yolu ilə hakimiyyəti ələ alan birpartiyalı diktaturanın yayılmasına səbəb oldu.  1968-ci ildə çevrilişlə İraqın idarəçiliyini ələ keçirən Səddam Hüseyn, Baas Partiyası vasitəsi ilə təkpartiyalı və məzhəb əsaslı bir hökumət qurdu. 

Onu dəstəkləyən ölkələrdən olan İraqın neft hasilatını artıraraq əldə etdiyi gəlirdən gəlir əldə etməsinə icazə verdi.  Neft qiymətindəki bu dəyişikliyin ən yaxşı dəyəri - bunun əhəmiyyətli bir hissəsini hərbi xərclərə bağışlaması İraqı Ərəb Dünyasında bir nüfuza çevirdi.  1979-cu ildə İranda baş verən rejim dəyişikliyindən istifadə edən İraq ordusu, temp dəyişikliyi zamanı İran ordusundakı yüksək rütbəli zabitlərin ləğv edilməsi səbəbindən İran ordusunun zəiflədiyi təəssüratı altında İranı başlatdı. 22 sentyabr 1980 -ci ildə İran sərhədini keçərək 8 il davam edəcək İraq müharibəsi.  1980-1988-ci illər arasında və ABŞ-ın pərdəarxası ilə davam edən müharibə təxminən bir milyon insanın ölümünə, 150 milyard dollarlıq maddi ziyana, hər iki ölkədə ağır dağıntılara və bir-birinə düşmənçiliyə səbəb oldu.  Müharibə əsnasında İraq, onu dəstəkləyən dövlətlərdən silah aldı və müharibədən sonra bu borcların ödənilməsindəki çətinlik 1990-cı ildə Küveytə hücum etməsinə və İraq-Küveyt sərhədindəki neft yataqlarını ələ keçirməyə çalışmasına səbəb oldu.  İraqın Küveytə hücumu Birinci Körfəz Müharibəsinə səbəb oldu.  Birinci Körfəz Müharibəsi zamanı aylarla davam edən bombardmanlardan sonra ölkə demək olar ki, xarabalığa çevrilmişdi.  İran-İraq savaşı zamanı, 16 Mart 1988-ci ildə Hələbcədə minlərlə insan kimyəvi silahdan istifadə edilərək öldürüldü və Birinci Körfəz Müharibəsindən sonra Səddam Hüseyn rəhbərliyinin İraqın şimalında yaşayan kürdlərə qarşı təzyiqləri kütləvi qırğına çevrildi.  Bunun üzərinə, İraq ordusunun kürdlərə təzyiqlərinin qarşısını almaq üçün 36 -cı paralelin şimalına getməsi BMT tərəfindən qadağan edildi.  Bu vəziyyət 36 -cı paralelin şimalında yaşayan kürd qruplarına faktiki olaraq azadlıq verdi.  Ancaq bu bölgədəki səlahiyyət boşluğundan istifadə edən terror qrupları, bölgəni Türkiyənin cənub -şərqini və şərqini sıxışdıran terror fəaliyyətlərinin mərkəzinə çevirərək baza olaraq istifadə etməyə başladılar.  Türkiyə Cümhuriyyəti, beynəlxalq arenada Səddam Hüseyn administrasiyasına qarşı mübarizə aparmaq üçün İraq rəhbərliyi daxilində qismən azadlığa sahib olan bu bölgədə yaşayan kürd tayfalarının liderlərinə diplomatik imtiyazlar verdi.  Bölgədəki kürd tayfalarının liderləri Celal Talabani və Mesut Bərzaniyə diplomatik Türk pasportu verildi və dünyanın hər yerinə səyahət etməyə icazə verildi.  Eyni Kürd liderlər, ABŞ və müttəfiqlərinin İraqa müdaxiləsindən əvvəl bölgələrindəki səlahiyyət boşluğundan istifadə etdilər və sonra ABŞ və müttəfiqlərinin dəstəyinə güvənərək terrorçulara qarşı fəaliyyət göstərən terrorçulara icazə verdilər. Türkiyəyə sığınacaq və maddi -texniki dəstək verdi.  L. Körfəz Müharibəsindən sonrakı dövrdə silahlanma fəaliyyətini, xüsusən də ərəb dünyasına rəhbərlik etmək cəhdlərini və bölgədəki neft ehtiyatlarını nəzarətdə saxlamaq və silah olaraq istifadə etmək istəyini davam etdirən tak rəhbərliyi, bir qisimini səfərbər etdi

ABŞ -ın başçılıq etdiyi bəzi diktaturanın və şəxsi silah istehsalı fəaliyyətlərinin devrilməsini bəhanə gətirən bəzi Qərb dövlətləri.  Körfəz Müharibəsi prosesinə başladı.  20 mart 2003 -cü ildə başlayan II.  Körfəz müharibəsi Səddam Hüseynin idarəçiliyinin devrilməsinə səbəb oldu.  İraqın işğalından sonra ABŞ hakimiyyəti ələ keçirdi, İraqda siyasi cəhətdən qeyri -sabit, dini və etnik qruplar tərəfindən az qala qırıldı, Şimali İraqda faktiki olaraq Kürd Dövləti quruldu, idarəetmə etnik qruplar və məzhəblər arasında bölündü, Kürd azlığı Liderlərindən Celal Talabaninin prezidentliyə gətirildiyi bir dövrə girdi.  İraqın işğalından sonrakı dövrdə İraqın prezidentliyinə kürd tayfa lideri təyin edildi.  Şimali İraqdakı kürd tayfaları muxtar bir quruluş əldə edərək Kərkük-Mosul neftindən əldə olunan gəlirləri təkbaşına istifadə etməyə başladılar, ABŞ-ın işğalı altında İraqda siyasi sabitlik əldə edilə bilməz və İraqın ərazi bütövlüyü müzakirə olunur.  Şimali İraqda yaşayan kürdlərin İran, İraq, Suriya və Türkiyə arasında müstəqil bir Kürd dövləti qurmaq və dəstək almaq üçün İran, Türkiyə və Suriyaya qarşı terror fəaliyyətlərini dəstəkləməsi bölgənin ən əhəmiyyətli geosiyasi problemlərindən biri olaraq ortaya çıxdı. bunun üçün intellektual infrastrukturun yaradılması üçün qərb ölkələrindən.  Türkiyənin cənub sərhəd qonşusu olan Suriyanın təxminən 22 milyon əhalisi var, təxminən 90% ərəblər, qalan 10% kürdlər, ermənilər və digər qruplar.  İnanc baxımından əhalinin 74% -i sünni, 16% -i digər müsəlman qruplardan, əsasən druzlardan, 10% -i isə xristian və digər qruplardan ibarətdir

Suriya ilə Türkiyə arasında ciddi gərginliyə səbəb olan ən əhəmiyyətli problem, Türkiyənin GAP -ı tətbiq etməsinin ilk illərində ortaya çıxdı.  Xüsusilə 1990 -cı illərdə, Türkiyə Atatürk Barajı ehtiyatlarını doldurmağa başladığında, su problemi alovlandı və həyəcan verici bir nöqtəyə çatdı.  Suriyanın qorxudan, Türkiyənin GAPI'yı bitirdikten sonra, Fərat sularının Suriyaya gedən hissəsinin əhəmiyyətli dərəcədə və davamlı olaraq azalacağı idi.  Türkiyə cənubdakı ölkələrə (Suriya və İraq) hər iki dəqiqədə bir 500 m/s su verir. Əslində Fərat çayının axını, yaz aylarında Türkiyənin kənd təsərrüfatı işlərinin ən çox ehtiyac duyduğu sərhəddən buraxdığı miqdarın altındadır. Buna baxmayaraq, Suriya Türkiyənin su problemini öz üzərinə qoydu. Bunu təzyiq elementi olaraq istifadə etdiyini və Türkiyənin çirkli suları öz torpaqlarına göndərdiyini və buna görə də kənd təsərrüfatının bundan zərər gördüyünü iddia etdi.  Türkiyə Fərat və Dəclə çaylarında bəndlər qurmağa başladıqdan sonra, bu problemi öz mənafelərinə uyğun olaraq həll etmək üçün, Suriyaya, Türkiyəyə qarşı terror fəaliyyətlərini dəstəklədiyi və Türkiyənin bu bəndləri inşa etməsi lazım olduğu xarici krediti önləməyə başladı. iştirak etdiyini başa düşdü.  Türkiyə hakimiyyəti tərəfindən, Suriyanın Türkiyəni su problemindən yayındırmaq və məişət məsələləri ilə məşğul olmaq və öz ərazilərində yerləşdirilməsinə icazə vermək məqsədi ilə terror hərəkatlarını dəstəklədiyi müxtəlif şəkildə ifadə edilmişdir (Yurdusev, 1998).  Buna görə də Suriya terror təşkilatı PKK -dan iki məqsəd üçün istifadə edir.  Bunlardan birincisi, Türkiyənin daxili nizamını və Türkiyəyə qarşı terrorçuluq fəaliyyətləri ilə tarazlığı pozmaq istəyidir.  İkincisi, Türkiyənin Fərat və Dəclə çaylarının suyunu silah olaraq istifadə etməsinin qarşısını almaq və Suriyaya qarşı hər hansı bir hərbi müdaxilənin qarşısını almaqdır.  Amerika Hökumətinin 1990 -cı ilin aprelində dünyada törətdiyi terror fəaliyyətləri ilə bağlı yaydığı hesabatda, Suriya PKK terror təşkilatını dəstəkləməkdə və öz sərhədləri daxilində sığınmaqda günahlandırılmış, Türkiyənin PKK terror təşkilatını koz kimi istifadə etmək istədiyi vurğulanmışdır. Türkiyəyə qarşı.  Ümumiyyətlə, Suriyanın Türkiyə ilə bağlı və ya onunla bağlı siyasətinin dörd məqsədi vardı: 1. Fərat sularının öz mənfəətlərinə uyğun istifadəsini şərtləndirmək və bu məqsədə çatmaq üçün Türkiyənin hər fürsətdə ən yaxşı siyasəti idi. Ən əhəmiyyətli inteqrasiya edilmiş investisiyalardan biri olan Cənub -Şərqi Anadolu Layihəsinə xələl gətirmək, 2. Türkiyənin liderlik arzusu olan bir Suriyanın maraqlarına zidd olduğu üçün Türkiyənin Yaxın Şərqdə güclənməsinə yol açacaq bir inkişaf. Yaxın Şərq, Türkiyənin bölgədəki təsiri. Və onun güclü bir ölkəyə çevrilməsinin qarşısının alınması, 3. Baas Partiyası (Suriyanı idarə edən yeganə partiya) kürdləri öz partiya ruhu və ideologiyası altında Suriyada həll edə bilməyəcəyi təqdirdə. Türkiyəyə qarşı radikalizm və milliyətçilik, 4. İraqda yaşayan kürdləri bu ölkəyə qarşı üsyana təşviq etmək üçün bu yolla İraqa təzyiq göstərməklə və lazım gələrsə siyasəti dəyişdirmək üçün bölgədə Kürd davasını yaşatmaq. su ilə əlaqədar.  İraqı gələcəkdə onunla birlikdə hərəkət etməyə məcbur etdi,

Bölgədə baş verən hadisələr və zamanla gedən dövri dəyişiklik Surivein bu siyasətlərdən əl çəkməsinə səbəb oldu və Suriya ölkəsinin birliyi, həmrəyliyi və sabitliyi üçün Türkiyənin dəstəyini almalı oldu.  Hər şeydən əvvəl ABŞ Suriyanı terrorizmi dəstəkləyən ölkələr siyahısına daxil etdi və bəzi sanksiyalar tətbiq etdi, sonra isə 1998 -ci ildə Türkiyədən üzləşdiyi təzyiqlər nəticəsində PKK lideri Abdullah Öcalanı Suriyadan qovdu. münasibətlərin nizamlanması üçün mühit.  Bu baxımdan ən əhəmiyyətli inkişaflardan biri, 2000 -ci ildə Hafez Əsədin ölümündən sonra dövlət başçısı olan Bəşir Əsədin xarici əlaqələrdə izlədiyi strategiyanı dəyişdirməsidir.  ABŞ -ın İraqa hücumundan sonra Şimali İraqdakı kürdlərin müstəqil bir dövlət olmaq cəhdləri qərb ölkələri tərəfindən dəstəklənir.  Bölgədə qurulacaq bir Kürd dövlətinin təkcə Şimali İraqla məhdudlaşmayacağı, uzun müddətdə İran, İraq, Suriya və Türkiyədəki kürdləri də əhatə edə biləcəyi müzakirə edilir.  Bu səbəbdən belə bir inkişaf Suriyanın ərazi bütövlüyünü, eləcə də bölgədəki digər ölkələri təhdid edir.  Bu inkişaf Suriyanın Türkiyəyə qarşı silah olaraq istifadə etmək istədiyi kürd qruplarına qarşı ortaq bir siyasət izləmək və ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün siyasətini dəyişməsinə və Türkiyə ilə əməkdaşlığı seçməsinə səbəb oldu.  2010 -cu ilin dekabrında Tunisdə başlayan və demək olar ki, bütün Ərəb Dünyası və Yaxın Şərqi əhatə edən və Ərəb dünyasında köklü dəyişikliklərə səbəb olacaq ictimai hərəkatların təsiri ilə Suriya ilə Türkiyə arasındakı münasibətlərin yenidən gərginləşməsi diqqət çəkir. 

Yarımada bu gün Türkiyədə eyni funksiyanı yerinə yetirir.  Xüsusilə üç tərəfdən dənizlə əhatə olunması bir çox cəhətdən Türkiyəyə bənzərsiz imkanlar təqdim edir.  Tarixi ticarət yollarının başlanğıc və bitmə yollarından bəziləri Egey dənizi sahilindəki limanlardır.  Tarixi dövrdə, Egey dənizi, ipək və ədviyyatlarla gətirilən yüngül, lakin ağır malların və Qərbi Anadolunun bərəkətli düzənliklərində istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının Avropaya köçürülməsində strateji əhəmiyyətə malikdir.  Bu baxımdan Egey dənizi sahilləri Anadolu yarımadasının dənizə açılan qapılarından biridir.  Osmanlı İmperatorluğunun Egey və Qara dənizlərə, xüsusən də Aralıq dənizinə hakim olduğu dövrdə bu dənizlər daxili dəniz xarakteri qazanmış, hakimiyyəti Anadolu yarımadasının təhlükəsizliyi baxımından böyük əhəmiyyət qazanmışdır

Yunanıstanın Enosis vasitəsi ilə Kipr adasını öz suverenliyinə daxil etmək istəyi, Türkiyənin Aralıq dənizindəki təhlükəsizliyinə təhlükə yaradır. Türkiyənin Egey dənizinə sahib olmaq istəyi, Egey dənizindən gələ biləcək hücumlara qarşı Ege sahilinin təhlükəsizliyi üçün açıq bir təhlükə yaradır. Dəniz.  Yunanıstanla Türkiyə arasındakı problemlər təkcə Kipr, Egey adaları və qitə şelfi ilə məhdudlaşmadı.  Lozanna müqaviləsi ilə Yunanıstanda Qərbi Trakyada yaşayan türklər azlıq olaraq təyin olundu.  Beləliklə, Yunanıstanla Türkiyə arasındakı problemlərə yeni bir üzük əlavə edildi.  Xüsusilə azlıq statusu və əsas hüquqları Qərbi Trakyada beynəlxalq bir müqavilə ilə müəyyən edilən Yunanıstanın türklərə qarşı assimilyasiya siyasəti bəzən iki ölkə arasında uzun müddət hərbi sayıqlığın davam etməsinə səbəb olurdu.  Bu kontekstdə ifadə edilməli olan başqa bir məqam, Yunanıstanın Lozanna müqaviləsi ilə Türkiyədə yaşayan Yunan azlıqlarının mülkiyyət məsələləri, dini hüquqlardan istifadə edilməsi və seminariya məktəbləri vs. Türkiyə ilə Yunanıstan arasındakı əlaqələrin hansı təməllərə söykəndiyini anlamaq vacibdir.  Osmanlı dövləti ilə birlikdə nəzərdən keçirildikdə, Türkiyənin şimal-qərb sərhəd qonşusu olan Bolqarıstan, türklərlə birlikdə yaşadığı 500 ildən artıq bir uzun tarixə malikdir.  Bolqarıstanda Osmanlı hökmranlığının izlərini demək olar ki, hər yerdə görmək mümkündür.  Fransız İnqilabı ilə ortaya çıxan və Avropada dalğalara yayılan millətçi hərəkətlər nəticəsində Bolqarıstan 1908 -ci ildə Osmanlı İmperatorluğundan müstəqilliyini əldə etdi.  Türkiyə Respublikası ilə Bolqarıstan arasındakı əlaqələr, Lozanna müqaviləsinə, iki ölkə arasında imzalanan müqavilələrə və beynəlxalq konfransların qəbul etdiyi qərarlara əsaslanaraq, sülh və xoş niyyət çərçivəsində uzun müddət davam etdi.  Bolqarıstanın müstəqilliyini elan etdiyi vaxt Sarıar əhalisinin təxminən 3 min olduğu təxmin edilir.  Lozanna müqaviləsinin 37-45-ci maddələrinə görə Türkiyədəki bolqar azlığı hüquqlarının qorunacağına zəmanət verdi və Bolqarıstan Hökuməti, Bolqarıstandakı Müsəlman-Türk azlığının hüquqlarının Neuilly Barış Anlaşmasına uyğun olaraq qorunacağına dair zəmanət verdi., 2012: Akça, 2002).  Türk azlığına qarşı təzyiqlər və şiddət nəticəsində 1989 -cu ildə Bolqarıstandan Türkiyəyə kütləvi köç hərəkatı başladı (Nurluoğlu, 2010).  Türkiyə, II.  İkinci Dünya Müharibəsindən sonra, təxminən üç ay müddətində Avropadakı ən sıx və məcburi köç axınını qəbul etməli oldu.  Bu dövrdə Bolqarıstanda yaşayan 64295 türk mənşəli ailəyə mənsub olan, Bolqarıstan vətəndaşı olan və müxtəlif müqavilələrlə azlıq hüquqlarına malik olan 226.863 nəfər sərbəst mühacir olaraq Türkiyəyə köçmək məcburiyyətində qaldı.  Bu köç hərəkatı nəticəsində, xüsusilə Bolqarıstanın kənd hissəsi boşaldıldı, tarlalarda məhsul yığılmadı, fabriklərdə istehsal kəsildi və nəhayət Bolqarıstanda rejim problemi yarandı.  Eyni dövrün davamında, Sovet İttifaqının dağılması ilə kommunist əsaslı sistem çökdü və Varşava Paktı'nın Türkiyə sərhədini təşkil edən Bolqarıstanda demokratik bir proses başladı.  Bu siyasi əlaqələrdən başqa, Avropadan gələn və Türkiyə üzərindən Yaxın Şərqə davam edən avtomobil yolu Bolqarıstandan keçir.  Bu səbəbdən, Yaxın Şərqdən gələn və Türkiyə üzərindən Avropaya gedən yük və sərnişin daşımalarında ən sıx şəkildə istifadə olunan magistral yolun səthinin oriyentasiyası ilə Türkiyə ilə Bolqarıstanı birləşdirərək iki ölkəni geosiyasi baxımdan hər birindən asılı vəziyyətə gətirir. digər  Bundan başqa, Bolqarıstanın Avropa Birliyinə üzv olması həm Türkiyənin Avropa Birliyinə üzvlük prosesi, həm də Avropa Birliyinin Türkiyə sərhədləri ilə sərhədlərinin birləşməsi baxımından əhəmiyyətlidir.  Qara dəniz sahillərindəki ölkələrin dünyaya açılan qapısı olan Bosforun idarə edilməsi və nəzarəti 20 iyul 1936 -cı ildə imzalanan Montrö Konvensiyası ilə Türkiyə Cümhuriyyətinə məxsusdur.  Bu müqavilə ilə ticarət gəmilərinin boğazdan keçmə azadlığı prinsipi qorunur.  Ancaq hərbi gəmilərin Bosfor boğazından tranzit rejimi Türkiyə Respublikasının təhlükəsizliyi nəzərə alınmaqla tənzimlənmişdir.  Beynəlxalq Müqavilələr, xüsusilə boğazlardan keçən dəniz gəmilərinin nəzarətində Türkiyə Respublikasına müəyyən imtiyazlar verir.

Qara dənizi Aralıq dənizinə birləşdirən yeganə su yolu olan İstanbul Boğazı, Marmara dənizi və Çanaqqala boğazından ibarət olan marşrut, Qara dənizlə həmsərhəd olan dövlətlər üçün çoxşaxəli strateji əhəmiyyətə malikdir.  Qara dəniz, İsvanbul boğazı, Marmara dənizi və Çanaqqala boğazından başlayaraq Egey dənizi və Aralıq dənizinə gedən su yolu, həm Türkiyə, həm də Gürcüstan, Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Rumıniya və Bolqarıstanın iqtisadi fəaliyyəti və hərbi fəaliyyəti, Qara dəniz sahillərində yaşayanların təhlükəsizliyi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir.  Türkiyə istisna olmaqla, Qara dənizə sahili olan ölkələrin ümumi əhalisi 210 milyon civarındadır.  Bu səbəbdən 210 milyonluq bu əhalinin isti dənizlərə enə biləcəyi yol İstanbul və Çanaqqala boğazlarıdır.  Soyuq Müharibə dövrünün ən güclü dəniz qüvvələrindən biri olan SSRİ -nin varisi Rusiya Federasiyası hələ də bu donanmanı qoruyur və isti dənizlərə enərkən boğazlardan zaman zaman istifadə edir.  Bu gün dünyanın qabaqcıl neft istehsalçılarından olan Rusiya Federasiyası Qara dənizdəki limanlardan istehsal etdiyi nefti tankerlərə yükləyir və Bosfor vasitəsilə son istehlak məntəqələrinə göndərir.  Bundan başqa, dünyanın ən əhəmiyyətli neft hasilatı sahələrindən biri olan Xəzər dənizi sahilində Bakıdan hasil edilən neftin əhəmiyyətli bir hissəsi boru kəmərləri ilə Qara dəniz sahilindəki Supsa və Novorossisk limanlarından gələn tankerlərə yüklənir. və İstanbul Boğazı vasitəsilə bazara göndərildi.  Türkiyənin Qara dəniz sahillərindəki limanları, xüsusilə Qara dənizin şimal sahillərində yerləşən ölkələrə ixracat və idxal baxımından strateji mövqeyə malikdir.  Təxminən 140 milyon əhalisi və təbii sərvətlərdən əldə etdiyi gəliri ilə sabit bir iqtisadi quruluş əldə edən Rusiya Federasiyası; Türkiyə üçün çox əhəmiyyətli bir ticarət ortağıdır.  Türkiyənin evlərdə və elektrik istehsalında istifadə etdiyi təbii qaza olan ehtiyacının böyük hissəsini Rusiya Federasiyasından alması bu əməkdaşlığın əhəmiyyətli göstəricisidir.  Bundan əlavə, Türkiyənin nüvə texnologiyalarından faydalanmaq üçün etdiyi fəaliyyətlər çərçivəsində Rusiya Federasiyası ilə əməkdaşlığı, Rusiya Federasiyasının Türkiyə üçün əhəmiyyətini ifadə etmək üçün yaxşı bir nümunə ola bilər.  Qara dənizlə həmsərhəd olan ölkələrdən biri olan təxminən 46 milyon əhalisi olan Ukrayna, Türkiyənin əhəmiyyətli ixracat bazarlarından biridir və bu ölkənin Qara dəniz sahilindəki muxtar bölgələrindən biri olan Krımın Türkiyə məskunlaşması, Türkiyə-Ukrayna münasibətlərində ən əhəmiyyətli sütunlardan biridir.  Qara dəniz, balıqçılıq fəaliyyəti baxımından dünyanın ən əhəmiyyətli sahələrindən biridir.  Qara dənizlə həmsərhəd olan ölkələrin balıqçılarının balıqçılıq sahələri baxımından qitə şelfinin pozulması ilə bağlı ciddi problemləri var.  Qara dənizə axan çayların bolluğu Qara dənizi balıqçılıq baxımından dünyanın ən məhsuldar balıqçılıq sahələrindən birinə çevirir.