Əzizağa Nəcəfov
32
kimi ürəkaçan, şeirini (nəzmini) Məcnun kimi ciyərdağlayan gör-
mək istəyir. İndiki təbirlə bu, təşbeh yaradıcılığında novatorluqdur.
...Füzulinin adi təşbehləri də dəyərlidir, kamilliyi, dəqiqliyi ilə
seçilir, həssas emosiya hazırlayır. Həm də bənzətmə modelləri
müxtəlifdir”. (45, 57)
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına
Dilçilik İnstitutunun 1997-ci ildə şairin 500 illik yubileyi ilə əlaqə-
dar olaraq nəşrə hazırladığı “Füzulinin dili” adlı məqalələr toplu-
sunda da poetik fiqurların tədqiqinə xüsusi yer ayrılmışdır. Minayə
Cavadovanın “Məhəmməd Füzulinin və onun əsərlərinin dili (lek-
sik, semantik və üslubu xüsusiyyətlər)” adlı məqaləsində poetik fi-
qurlardan təzad, Firuzə Pərəncinin “Füzulinin azərbaycanca qəzəl-
lərində təşbehlərin leksik-semantik xüsusiyyətləri” məqaləsində isə,
adından da göründüyü kimi, təşbeh poetik fiquru tədqiqat obyekti
kimi önə çəkilir. Əgər birinci məqalədə təzad poetik fiquru ifadə
vasitələrinə görə (nitq hissələri ilə) qruplaşdırılırsa, ikinci məqalədə
təşbehlər məna tutumu baxımından təsnif olunur. Məsələn, müəllif
təşbehlərin mütləq, şərti, müsərrəh, kinayəli, əks, izmar, təfzili,
müğalətə kimi növlərini müəyyənləşdirir ki, bu da həm dilçilik, həm
də ədəbiyyatşünaslıq baxımından əhəmiyyətlidir.
Şairin yaradıcılığındakı bənzətmələrin növ çalarlığının araşdı-
rılması sahəsində adı gedən kitabda dərc olunan Şəfəq Cabbaro-
vanın “M.Füzulinin bədii dilində müqayisə vasitələri və üsulları”
məqaləsi də xüsusi maraq doğurur.
Sadaladığımız, təsvir və şərhinə çalışdığımız uzun ədəbiyyat
siyahısından olan kiçik parçadan da göründüyü kimi, təkcə son 50
ildə Azərbaycanda Füzuli irsinin öyrənilməsi sahəsində çox böyük
işlər görülmüşdür. Şairin nəzm əsərlərində tətbiq olunan poetik
fiqurların isə sırf ədəbi-nəzəri istiqamətdə, müasir ədəbiyyatşünaslıq
tələbləri və klassik poetika ənənələrinə uyğun tədqiqi baxımından
xüsusi iş aparılmamışdır. Görülən işlər isə ya birbaşa dilçilik xarak-
terli olmuş, ya mövzu ilə dolayı bağlılıq daşımış, ya da fraqment
şəklində öz həllini tapmışdır. Deməli, bu mövzunun hərtərəfli
şərhinə xüsusi ehtiyac var.
Füzuli – şairin yaradıcılıq psixologiyası
33
Şairin yaradıcılıq psixologiyası
“Şeirsiz insan heç nə idi,
şeirlə isə, demək olar ki, Allah oldu”.
Nitşe
İncəsənət ictimai şüurun elə bir formasıdır ki, həqiqəti bədii
obrazlar vasitəsi ilə əks etdirib, insanların hiss, düşüncə və iradəsinə
təsir göstərir. O, hisslərlə yoluxdurmaq üçün ötürücü və gücləndirici
vasitə olub, reallıqdan alınan təəssüratı emal edir.
Yaradıcı şəxs, tarıma çəkilmiş simləri hərəkətə gətirən musi-
qiçi kimi, insanların hazır, köklənmiş emosional vəziyyətinə təsir
göstərir, onlarda müəyyən duyğular oyadır. Mövcud həyatı əks etdi-
rən sənətkar onda olmayan daha kamil bir formanı ortaya çıxarır,
əlçatmazı isə xəyallarda realizə edir.
Ümumilikdə, bədii yaradıcılıq aktının özü disharmoniyadan
nəşət edib, orqanizm və düşüncə tərzi ilə ətraf mühit və ideologiya
arasındakı kritik bərabərsizlikdən meydana çıxır ki, bu da incəsənət
nümunəsinin “narazılıqdan yaranıb onu aradan qaldırmağa yönəldi-
yi” fikrini söyləməyə imkan verir. (Bax: 134, 306)
Sənətşünas Stefan Vasilyev “İnikas və bədii yaradıcılıq nəzə-
riyyəsi” adlı əsərində yazır: “ Hər cür yaradıcılıq vasitəsi ilə insan
bilavasitə özünü - öz düşüncə, hiss, arzu və ideallarını, bilvasitə isə
cəmiyyəti - onun tələb, bacarıq və maraqlarını əks etdirir”. (133,
277) Yəni yaradıcılıq onu yaradanın şəxsiyyətini əks etdirirsə,
yaradanın şəxsiyyəti də öz təkrarolunmazlığı və özünəməxsusluğu
ilə cəmiyyətin tələblərini və təbiətini açıqlayır.
Məlum oldu ki, bədii ədəbiyyatda emosiyaların rolu danılmaz
bir həqiqətdir. Onun lirika qolu isə bilavasitə emosional halətlə bağ-
lı olduğundan əksərən iri həcmli əsərlərin yaranması ilə müşayiət
olunmur. Çünki sözügedən emosional halət sürəkli yox, ani olur.
Əgər lirik əsərlərdə iri həcmə təsadüf olunursa da, o emosiyaların
Əzizağa Nəcəfov
34
bədii cildi müəyyən bir süjetə tabe edilir, yaxud onda hansısa hadisə
və ya əşyanın geniş təsviri verilir. Hisslərin bu bədii təcəssümü isə
məqsəd və ünvanından asılı olaraq müxtəlif cür təzahür edir.
Məsələn, küskünlük, inciklik və təhqir hissi fərdi hal olduqda həcv,
ictimai xarakter daşıdıqda satira ilə, fərəh, sevinc və razılıq hissi isə
birinci şəraitdə mədh, daha geniş anlamda təzahüründə himnlər
şəklində maddiləşir.
Beləliklə, bədii yaradıcılıqda insan həm əks etdirən, həm də
əks olunan rolunu ifa edir: fikri plan hazırlayır, axtarışlar apararaq
lazımi materialı tapır, müxtəlif konstruktiv, məntiqi, texniki və
praktik vəsaitlərdən istifadə edərək aşkar şeyləri müvafiq şəkildə
maddiləşdirir, müxtəlif şərti sxemlərlə başqa insanlara ötürür.
Müəyyən duyğusal vəziyyətdə yaradılan əsər yaradanın affekt
halındakı emosiya və fantaziyalarını əyaniləşdirir, bu yaradıcılıq
aktının nəticəsini qəbul edən şəxs isə artıq yaşanılmış hisslərə söy-
kənərək ona ünvanlananın ərsəyə gəlməsi prosesindəki halları tək-
rarlamış olur ki, bu da şüurdakı hazır qəliblərə və təfəkkürdə oxşar
situasiyalar üçün nəzərdə tutulan adresantla eyni, yaxud bənzər
halətin yaşanılmasına əsaslanır. Bunu isə psixoloqlar soaffekt, ya-
xud duyğunun ötürülməsi adlandırırlar. Klassik şərq sənətşünasla-
rından Nizami Əruzi Səmərqəndi də özünün “Çəhar məqalə” əsə-
rində (1156) sənətin onu qəbul edən şəxsə təsirini düzgün müəyyən-
ləşdirərək yazır: “Poeziya elə bir məharətdir ki, şair onun köməyi ilə
həyəcanlı təsəvvür və real mühakimələrini birləşdirərək ifadə edir,
azı çoxa, çoxu isə aza çevirir. Gözələ eybəcər paltar geyindirir, ey-
bəcəri isə gözəl biçimdə cilvələnməyə məcbur edir. Qəzəbli hisslə-
rin və ya iltifatın təsiri ilə insanın duyğularını gah vəcdə gətirir, gah
da onda ruh düşkünlüyü yaradır ki, bu da həyatın nizama salın-
masında mühüm işlərə səbəb olur”. (146, 59)
Beləliklə, ictimai təfəkkürün başqa sahələrindən fərqlənən
incəsənət həyatı, şüurda və ondan kənar mövcud olan hər şeyi sa-
dəcə obrazlı şəkildə əks etdirir. M.Qorkinin təbirincə desək: “Bizim
mövcudat haqqında düşüncələrimiz, təəssürat və həyəcanımız emal
olunaraq fəlsəfədə ideyalara, elmdə fərziyyə və nəzəriyyələrə, bədii
Dostları ilə paylaş: |