Əzizağa Nəcəfov
114
ifadə vasitəsi olan sual cümlələrinin də öz struktur göstəriciləri var.
Burada əsas məqsəd məlumatın ötürülməsi, hazır fikrin qarşı tərəfə
çatdırılması deyil, gərəkən biliklərin müsahibdən alınması və ya
müəyyən bir informasiyanın hər hansı bir cəhətinin aydın olmadı-
ğını ona çatdırmaqla cavaba təhrik edilməsidir.
Məqsəd və intonasiyasından asılı olaraq fərqləndirilən dörd
əsas predikativ nitq göstəricilərindən biri olan sual cümlələrinin for-
ması və funksiyaları müxtəlifdir. Monoloq, dialoq və poliloq xarak-
terli nitqin içərisində özünəməxsus yer alan bu sayaq cümlələrin bö-
yük idraki və təxəyyüli əhəmiyyəti var. Sual naməlum və izaha ehti-
yacı olan elementlərin, şərait və məsələlərin ehtiva edildiyi söyləm-
dir. İstər bədii, istərsə də digər kommunikativ nitq növlərində geniş
tətbiq olunan sual cümlələrinin ən əsas cəhəti, bir az öncə yuxarıda
vurğulandığı kimi, məlumatı əldə etməkdir.
Əşyanın nə isə naməlum və ya mümkün ola biləcək cəhətlərinin
fərqləndirilməsi, yaxud mövcud elementlərinin dəqiqləşdirilməsi
məqsədinin qabardılmasından asılı olaraq dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq,
fəlsəfə və məntiqə dair tədqiqatlarda sualın, onun ifadə vasitəsi olan
sual cümlələrinin müxtəlif növləri və çalarlıqları onun ritorik,
yönəldici, təşviqedici və s. kimi əlamətlərini ayırmağa imkan verir.
Dilçiliyin çox az tədqiq olunan sahələrindən biri də sintaksis,
onun ən əsas tədqiqat obyektlərindən biri, bəlkə də birincisi olan
cümlə, onun müxtəlif təzahür sahələri, həmçinin sual cümləsi və
onun növləridir. Milli dilçilik tariximizdə ayrı-ayrı ali məktəb dərs-
liklərində, ədəbi dil tarixinə dair yazılmış müxtəlif araşdırmalarda
və bəzi xüsusi tədqiqat işlərində bu və ya digər dərəcədə sual cüm-
ləsi, onun təzahür formaları haqqında məlumat verilməkdədir. Lakin
nəzərdən keçirdiyimiz dilçilik materialları içərisində Zərifə Budaqo-
vanın “Müasir Azərbaycan dilində ritorik sual cümlələri üslubi fiqur
kimi” adlı məqaləsini istisna etməklə, yerdə qalan tədqiqatlarda sual
cümlələri təkcə linqvistik mövqedən araşdırılmış və daha çox onun
ifadə vasitələri şərh olunmuşdur.
Düzdür, Cabir Axundovun “Müasir Azərbaycan ədəbi dilində
sual cümlələri” adlı namizədlik dissertasiyasında bu sintaktik bütö-
Füzuli – şairin yaradıcılıq psixologiyası
115
vün ifadə vasitələri ilə yanaşı, istifadə məqsədinə də müəyyən yer
ayrılmışdır, lakin burada da bu sayaq predikativliyin linqvopoetik,
yəni poetik sintaksis baxımından şərhinə xüsusi diqqət yetirilmə-
mişdir.
Eyni ilə ədəbiyyatşünaslıq mənbələrində də bədiiyyat məqsədi
ilə tətbiq olunan, müxtəlif çalarlıqda təzahür edən sual cümlələrin-
dən yalnız ritorik suala müəyyən yer verilmiş və əksər tədqiqatlarda
bədii sual anlayışı ilə ritorik sual cümlələri eyniləşdirilmişdir.
(M.Rəfili, Ə.Mirəhmədov və s.)
Cabir Axundovun yuxarıda adı gedən tədqiqatında sual cümlə-
lərinin ifadə və məzmun özəllikləri baxımından alternativ bölüş-
dürmə, məqsəd və cavab tələb etmə xüsusiyyətinə görə isə ritorik və
təhrikedici kimi növləri fərqləndirilmişdir.
Zərifə Budaqovanın xüsusi olaraq ritorik suala həsr olunan
məqaləsində isə bu cümlə konstruksiyası vasitəsi ilə ifadə olunan
məna çalarlıqları aydınlaşdırılmış, bir ritorik sual cümləsinin içəri-
sində on altı fərqli məna özəlliyi müəyyənləşdirilmişdir. Müasir
Azərbaycan poeziyası bazasında şərh olunan bu fərqli məqsəd
çalarlığı klassik ədəbi irsimizdə təzahür edən növ rəngarəngliyi ilə
müqayisənin təşkili baxımından da əhəmiyyətlidir.
Zərifə Budaqova sözügedən məqaləsində ritorik sualın təhriki,
təsdiqi və ya kinayəli, yaxud məzəmmətedici, qəzəbli, həyəcanlı,
günahlandırıcı, qarşılıqlı müqayisəli, şikayət məzmunlu, arzu xarak-
terli, əminlik bildirən, etiraz, barışmazlıq, sevinc və təəccüb ifadə
edən və diqqət yönəldici kimi məzmun və məqsədindən asılı olaraq
müəyyənləşdirdiyi növləri ilə bu sintaktik-üslubi vasitənin necə uni-
versal təbiətə malik olmasını açıqlamış və bu cümlələrdəki müxtəlif
ekspressivliyin rəngarəng bədii ifadə vasitələrinin yaradılmasında
geniş istifadə olunduğuna da işarə etmişdir. (Bax: 131, 24-26)
Q.A.Yeremeyeva və Q.Q.Xisamovanın birgə işlədikləri bu
sintaktik cümlə konstruksiyasının məna özəlliklərini yekunlaşdıran
xüsusi, “Poetik mətnlərdə mediativ sual cümlələri” məqaləsində
sualın üç əsas məna növü müəyyənləşdirilir: əsli, ritorik və mediativ
sual cümlələri. (136, 82-83) Şeirdə lirik qəhrəmanın xüsusi düşüncə
Əzizağa Nəcəfov
116
forması, mücərrəd təfəkkürünün fərqli ifadə vasitəsi kimi çıxış edən
bu mediativ sual cümlələri təkcə qərb, rus ədəbiyyatı üçün deyil,
həmçinin milli bədii söz sənətimiz üçün də xarakterikdir.
Füzuli irsi də daxil olmaqla, klassik ədəbiyyatımızda geniş
tətbiq olunan bu bədii sual növü Şərq poetikasına dair yazılmış
mənbələrdə daha çox istiğfəm adı ilə öyrənilir. Poetik mənbələrdə
şairin daxili hiss və həyəcanlarını ifadə etmək məqsədi ilə istifadə
olunan suallardan ibarət bu predikativ vahidlər Şərq ədəbiyyatının
tələbləri və ümumi ənənəsinə uyğun olaraq əksər hallarda sənət-
karın özünə ikinci şəxs kimi münasibətinə əsaslanır və çox zaman
bədii xitablarla müvazi işlədilir. Məsələn, Füzuli qəzəllərində:
Həbibim könlümü cəm eyləməz rüxsarı dövründə,
Məgər zülfü kimi halım pərişan olduğun bilməz? (39, 113)
Yaxud:
Çox olduqca qəmü dərdim rəhi-eşq içrə xoşhaləm,
Füzuli, şad olub şükr etməyimmi, nemətim artar? (39, 87)
Klassik ədəbiyyatımızda, eynilə də Füzuli ədəbi irsində geniş
tətbiq olunan bədii sual konstruksiyaları, müxtəlif üslubi məqsədlər-
lə istifadə olunan sual cümlələri əsasını xüsusi bədiiyyatı, fərqli
poetik sintaksisi ilə seçilən sözlərin ən alisi olan “Qurani-Kərim”-
dən götürür. Quranda tətbiq olunan sual formalarından daha çox
maraq doğuranı naməlumu aşkarlamaq üçün düşüncəyə sövq edici
təsir göstərən sualdır. Bu, həmin müqəddəs, səmavi kitabın əksər
surələrində işlədilən, o dövrkü ərəb dilinin leksikası üçün neolo-
gizm xarakteri daşıyan sözlərin mənasını açıqlamaq, maraq doğur-
maqla heyrətləndirmək vasitəsidir. Məsələn, “Əl-qariə” surəsində
(101-ci surə) “qiyamət”, “haviyə” anlayışları açıqlanarkən bədii
sualdan belə istifadə olunur: “Ürəkləri dəhşətə salan qiyamət! Nədir
qiyamət? Nə bilirsən ki, nədir qiyamət? O gün insanlar kəpənək
kimi ətrafa səpələnəcək. Dağlar isə didilmiş yun kimi olacaqdır. O
gün tərəzisi ağır gələn kimsə, xoş güzəran içində olacaqdır. Tərəzisi
yüngül gələn kimsənin isə, məskəni Haviyə olacadır: Bilirsənmi
haviyə nədir? O çox qızmar bir atəşdir!”
Dostları ilə paylaş: |