1952-1953-cü illərdə SSRİ, sonra isə ABŞ, Yaponiya və
Fransa müxtəlif növ silahların azaldılması barədə təkliflər irəli
sürmüşlər. 1954-cü ildə İngiltərə və Fransa üç mərhələdə
silahların azaldılması barədə layihə hazırlamışlar.
Qeyd etdiklərimizdən aydın görünür ki, İkinci Dünya
müharibəsi qurtardıqdan sonra çox keçmədən ABŞ, İngiltərə
Sovet İttifaqı ilə əməkdaşlıq etməyə o qədər də səy göstərmirdilər.
Almaniya və Yaponiya darmadağın edildikdən sonra və
İngiltərə ilə Fransanın zəifləməsindən istifadə edən ABŞ özünün
hərbi strateji və maliyyə-iqtisadi imkanları ilə dünyada
hegemonluq etməyə can atırdı. ABŞ-ın hakim dairələri belə hesab
edirdilər ki, Hitler Almaniyası ilə gedən müharibənin
ağırlıqlarından çıxmış SSRİ öz iqtisadiyyatını çətin bərpa edə
biləcəkdir. Odur ki, hər hansı bir məsələdə Qərbə güzəştə getməli
olacaqdır. Ona görə də güc amilinə üstünlük verirdilər. Bu barədə
ABŞ-ın prezidenti Q.
Trumenin və eləcə də İngiltərənin baş
naziri
U. ÇerçilMn sonralar yazdıqları memuarlarda da açıq
etiraflar vardır. Rəsmi sənədlərdən məlum olur ki, İkinci Dünya
müharibəsi qurtardıqdan sonra
U. Çerçili SSRİ-yə qarşı
müharibəyə başlamağı planlaşdırmışdı. Hətta 22 may 1945-ci ildə
bütün hazırlıq işlərinin qurtarması barədə məlumat da vardı.
Çerçilin Fultonda çıxışı. Yaponiyanın
iki şəhərinə atom
bombası atıldıqdan sonra demək olar ki, ABŞ və İngiltərə
özlərinin tam üstünlüyə malik olmasını açıq - aşkar nümayiş
etdirirdilər. 1946-cı il mart ayının 1-də U. Çerçili Amerikanın
prezidenti Q. Trumenin iştirakı ilə Fultonda SSRi-ni atom
bombası ilə hədələyərək çıxış etmişdir. Onun kommunizmə qarşı
olan bu çıxışını alqışlayanlar da az olmamışdır. Bununla da onlar
bütün dünyanı və SSRi-ni qorxutmaq istəyirdilər. Aydındır ki.
Sovet İttifaqı bu çıxışa o qədər də məhəl qoymamışdı.
İkinci bir
yol yox idi. Əlbəttə ABŞ və
318
İngiltərənin belə siyasəti beynəlxalq münsibətlərə təsir etməyə
bilməzdi.
Lakin vaxt keçdikcə asılı ölkələrin azadlığı uğrunda xalq
hərəkatları da artırdı. Elə bu vaxtlar İngiltərə də Türkiyəyə
maliyyə yardımı edə bilmirdi. ABŞ bu regionda özünün hərbi-
strateji və iqtisadi mövqeyini möhkəmlətməyə çalışırdı. 1947- ci ü
mart ayının 12-də prezident Trumen Yunanıstana və Türkiyəyə
köməklik etmək üçün Konqresin 400 mln. dollar ayırmasını xahiş
etmişdir. «Trumen doktrinası» adlanan bu siyasi kursu yerinə
yetirmək üçün konqress göstərilən məbləği ayırmışdı. Lakin
Qərbin siyasi dairələrində ABŞ-m belə kurs götürməsinə ehtiyatla
yanaşırdılar. Bütün bu kimi baxışlar Amerika hökumətini
«Trumen doktrinası» deyil, başqa metoda keçməyə məcbur
etmişdir.
«Marşal planı». Həmin dövrdə Qərbi Avropa
dövlətlərinin iqtisadiyyatı İkinci dünya müharibəsindən əvvəlki
1936- cı il səviyyəsindən də aşağı idi. Odur ki, «Trumen
doktrinası» hərbi məqsədə deyil, iqtisadi məqsədə yönəldilmişdir.
ABŞ Qərbi Avropanın iqtisadiyyatını bərpa etməyi qərara
almışdır. O vaxt ABŞ-ın dövlət katibi C. Marşal 5 iyun 1947-ci
ildə Harvard Universitetində çıxış edərək bu iqtisadi köməkliyin
proqramım açıqlamışdı. Bu plana əsasən
Qərbi Avropa ölkələrinə
17 mlrd, dollar həcmində (bu günkü indeksləşmə ilə 100 mlrd,
dollardan artıq) köməklik edilməsi qərarlaş- dırılmışdır. Həmin
məbləğin yarıdan çoxunu İngiltərə, Fransa, qərbi Almaniya
almışdı. Onu da qeyd etməliyik ki, «Marşal planı» üzrə köməklik
Sovet İttifaqına, Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinə də təklif
edilmişdir. Lakin SSRİ Amerikanın bu təklifini digər ölkələrin
daxili işinə qarışmaq və onları özündən asılı vəziyyətə salmaq
kimi qiymətləndirmiş və ondan imtina etmişdir.
ABŞ nə qədər öz mənafeyini nəzərdə tutmuş olsa da, hər
halda bu ölkələrin iqtisadiyyatımn bərpa edilməsində və bəzi
ölkələrdə, xüsusilə Fransa və İtaliyada artan
inqilabi
319