E d. professor Rəyçilər: M. C. Atakişiyev

cü ildə yenidən Varşava müqaviləsinin üzvləri bu kimi iki təklif 
vermişlər. 
Kosmosun  hərbiləşdirilməsinin  yol  verilməz  olması 
barədə 1984-cü ildə SSRİ  yenə təşəbbüs qaldırmışdır. Bütün bu 
kimi  təşəbbüslərə  baxmayaraq  ABŞ-da  ardıcıl  olaraq  yeni 
silahlar, təyyarələr, raketlər yaradılırdı. 
1985-1990-cı illərdə həm SSRİ-də və həm də ABŞ-da bu 
cür  sürətli  silahlanmanın  zərərli  nəticələrini  etiraf  etməli 
olurdular.  Xarici  siyasətdə  olan  bəzi  yanlışlıqları  aşkarlamaq 
lazım gəlirdi. Burada Sovet  İttifaqının Əfqanıstana daxil olması 
kimi ABŞ-m da Vyetnama qarşı olan müharibəsi lüzumsuz hesab 
edilirdi.  Beynəlxalq  prosesləri  gərgin  vəziyyətdən  çıxarmaq 
məqsədi ilə 1983-cü ilin  yayında Sovet  İttifaqı bir tərəfli olaraq 
bütün nüvə sınaqlarını dayandırmışdır. Beləliklə nüvə sınaqlarını 
tam dayandırmaq üçün danışıqları bərpa etməyi təklif etmişdir 
1988-ci ildə SSRİ yenə birtərəfli olaraq hərbi qüvvələrin 
azaldılmasına  başlamışdır.  Sovet  Ordusunun  bir  qismi 
Monqolustandan  çıxarılmışdır.  Moskvanın  razılığı  ilə  Berlin 
divarı uçurulurdu. İki Alman dövləti birləşmişdi. Varşava paktı öz 
fəaliyyətini dayandırdı. Lakin ABŞ və Qərb heç də Sovet İttifaqı 
kimi etmirdi. 
SSRİ-də 
aparılan 
«yenidənqurma» 
beynəlxalq 
münasibətlərə o qədər də müsbət mənada yenilik gətirmirdi. 
337 

---

XXVIII
 
Fəsil. 
XX-XXI ƏSRLƏRDƏ BEYNƏLXALQ 
MÜNASİBƏTLƏRİN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ 
XX
 
əsrin  son  onilliklərində  beynəlxalq  münasibətlərdə 
köklü  dəyişikliklər  baş  vermişdir.  Demək  olar  ki,  hərbi-siyasi 
əksdurmalar  qurtarmışdır.  Kapitalİ
2
m  ilə  sosializm,  ABŞ  ilə 
SSRİ,  Qərb  ilə  Şərq  arasındakı  əksdurmalara  son  qoyulmuşdur. 
Bəzi mütəxəssislərin qeyd etdiyinə görə, müəyy'ən daxili və xarici 
səbəblər  üzündən  Sovet  İttifaqı  dağılmış,  sosialist  sistemi  öz 
mövcudluğunu  itirmişdir.  Lakin  əslində  hazırda  bu  gün  də  ən 
klassik, böyük kapitalist dövlətlərində də daxili və xarici hadisələr 
baş  verir.  Bu  o  demək  deyil  ki,  sistemi  dəyişmək  lazımdır. 
SSRİ-nin və Sosializm sisteminin dağılması. Mərkəzi Komitənin 
o  vaxtki  baş  katibi  Qorbaçovun  Kapitalizm  dünyası  ilə  Separat 
danışıqlannm  nəticəsi  idi.  Burada  yaradılan  müəyyən 
münaqişələr, sərhədlərin dağılması və s. hallar isə süni yaradılmış 
elementlər hesab edilə bilər. 
Elə  həmin  illərdə  Varşava  müqaviləsi  təşkilatı 
buraxılmış,  İqtisadi  yardım  şurasının  fəaliyyəti  dayandırılmış, 
SSRİ-  nin  Avropada  olan  ordu  dəstələri  çıxarılmışdır.  Sovet 
İttifaqı  parçalanmışdır.  ABŞ  yeganə  nəhəng  dövlət  kimi 
qalmışdır. 
1990-1995-ci Ularda Rusiyanın xarici siyasati. Aydındır 
ki,  SSRİ  dağıldıqdan  sonra  Rusiya  hər  hansı  bir  məkanda, 
SSRİ-nin malik olduğu nüfuzu itirmişdi. Odur ki, Rusiya güzəştə 
getmək və açıq hərəkət etmək, ABŞ-ın strateji mənafeyinə güzəştə 
getmək  siyasəti  yeritməyə  başlamışdır.  Bu  isə  onun  beynəlxalq 
nüfuz qazanmasına müəyyən qədər köməklik etmişdir. BMT-nin 
Təhlükəsizlik Şurasında və eləcə də bütün beynəlxalq təşkilatlarda 
Sovet İttifaqının yeri ona verilmişdir. 
Rusiya postsovet məkanında yeganə nüvə dövləti olması 
barədə bəyanat vermişdir. Bu da beynəlxalq müqavilənin ruhuna 
tam uyğundur. SSRİ dağıldıqdan sonra daha üç ölkənin (Ukrayna, 
Belarusiya və Qazaxıstan) ərazisində onun 
338 

---

nüvə  silahları  qalmışdır.  Onların  üzərində  nəzarət  Rusiya 
tərəfindən həyata keçirilir. 
1993-94-cü  ilin  yanvar  ayında  Rusiyanın  prezidenti  ilə 
ABŞ-m  prezidenti  strateji  silahların  azaldılması  barədə  yeni 
müqavilə  bağlamışlar.  Digər  böyük  dövlətlərlə  də  münasibətlər 
yaradılmışdır.  Şərqi  Almaniyadan  bütün  sovet  ordusu 
çıxarılmışdır. AFR bu məqsədlə kifayət qədər vəsait ayırmışdır. 
Yaponiya  ilə  olan  münasibətləri  o  qədər  də  qənaətbəxş 
hesab  etmək  olmaz.  1991-ci  ildə  Qorbaçovun  ora  səfəri  zamanı 
ərazi məsələsinin mövzu olması etiraf edilmişdir. Dörd ədəd Kuril 
adalarının kimə məxsus olması barədə müzakirələr edilmişdir, 
1996-2003-cü  illər.  Bu  illərdə  Rusiyanın  xarici 
siyasətində müəyyən təşəbbüskarlıq, sərbəstlik cəhətləri artmışdır. 
İraqın  hərbi  obyektlərinin  Amerika  tərəfindən  bomba- 
lamnası,  1996-cı  ilin  sentyabr  sayında  Rusiya  tərəfindən 
pislənilmişdir. 
Yaxın Şərqdəki münaqişələrin tənzimlənməsində Rusiya 
öz  mövqelərini  bərpa  etməyə  səy  göstərmişdir.  1997-ci  ildə 
Rusiyanın  xarici  işlər  naziri  E.M.Primakovxm  Fələstinin  lideri 
Y.Ərəfatla görüşü olmuşdur. Həmin ilin mart ayında israilin baş 
naziri Netanyahu Moskvaya səfər etmişdir. 
1996-
 
cı  ilin  aprel  ayında  “7-lər”  ölkələrinin  (ABŞ, 
İngiltərə,  Almaniya,  İtaliya,  Kanada,  Fransa,  Yaponiya)  və 
Rusiyanın  dövlət  başçılarının  Moskvada  yüksək  səviyyəli 
görüşləri  keçirilmişdir.  Görüşdə  nüvə  silahlarının  sınaqdan 
keçirilməsinin  bütün  sahələrdə  tam  dayandırılması  müzakirə 
edilmişdir. 
1997-
 
ci ildə “7-lər”in “
8
-lər” olmasına da baxılmışdır. 
Müasir dövrdə beynəlxalq münasibətlərin inkişafında 
olan əsas fərqləndirici cəhət ondan ibarətdir ki, ABŞ sözsüz olaraq 
liderlik  edir.  Bununla  yanaşı  Amerika  rəhbərliyi  XXI  əsri 
“Amerika əsri”-nə çevirmək barədəki cəhdini də gizlətmir. 
339 

---

Lakin beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi və tarixi üzrə 
olan bir çox mütəxəssislər qeyd edirlər ki, ABŞ-ın uzun müddət; 
liderlik etməyə zəruri ehtiyatları kifayət etməz. 
Həmin  mərhələdə  NATO-nun  genişləndirilməsi  üzrə  də 
bir çox danışıqlar aparılmışdır. 
Balkanda,  Əfqanıstanda,  İraqda  və  bütün  Qərb 
dünyasında olan hadisələr açıq - aydın göstərir ki, ABŞ və NATO 
hər  cür  münaqişələrin  qarşısını  almaq  iqtidarına  malik  deyildir. 
Bir çox hallarda ABŞ NATO-dan irticanın, işğalçılığın qarşısının 
alınmasının deyil, öz məqsədləri üçün istifadə edir. ABŞ- ın bəzi 
prezidentləri seçki kampaniyalarında qalib gəlmək üçün müəyyən 
seperat danışıqlara üstünlük verir. 
Müasir dövrün əsas cəhətlərindən biri də ondan ibarətdir 
ki,  dünyada  ABŞ-ın  təsir  dairəsi  zəifləməyə  doğru  gedir.  Bu 
ondan  irəli  gəlir  ki,  əwəla  SSRİ-nin  dağılması  ilə  daha  ABŞ 
ətrafında  birləşməyə  ehtiyac  qalmır,  ikincisi,  Avropa  iqtisadi 
cəhətdən  xeyli  güclənibdir.  Dünya  üzrə  ÜDM-ün  həcmində, 
ticarətdə, elmi - tədqiqat fəaliyyət sahəsində ABŞ- ın xüsusi çəkisi 
azalır. Yaponiyada, Avropada və eləcə də Şərqi Asiyanın inkişaf 
etməkdə olan bəzi ölkələrində iqtisadi və elmi-texniki potensial, 
sürətli artım onların rəqabət qabiliyyətini  yüksəltmişdir. Bir çox 
regionlarda Amerika əleyhinə olan münasibətlər artmışdır. Bütün 
bunlar  beynəlxalq  münasibətlərdə  çoxqütblük  meyllərin 
güclənməsinə  səbəb  olmuşdur.  Hazırda  demək  olar  ki,  bütün 
dövlətlər öz milli mənafelərinə üstünlük verməyə səy göstərirlər. 
Bu mənada Azərbaycanın BMT-də özünə layiqli bir yer tutmasım 
da açıqlamaq olar. 
340 

---

 

---

MUNDƏRİCAT 
Ön söz ...............................................................................  3 
I
 
bölmə. Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi ..............   
4 
I
 
Fəsil. Beynəlxalq münasibətlər elminin predmeti, 
obyekti və subyektləri ........................  ........  .  ...  ..  ...........  5 
1.
 
Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi..........................  5 
2.
 
Beynəlxalq münasibətlərin predmeti, obyekti və 
subyektləri ........................................................................  
11
 
3.
 
Beynəlxalq münasibətlərin öyrənilməsi metodu ........  
13 
II
 
Fəsil. Beynəlxalq münasibətlər və beynəlxalq 
siyasət, ................................................  .  ...........................  19 
1.
 
Dünya siyasəti və onların qarşılıqlı əlaqəsi ................  19 
2.
 
Beynəlxalq münasibətlərin dinamikası ............................  23 
3.
 
Dünya siyasəti və Beynəlxalq siyasət.........................  24 
4.
 
Beynəlxalq münasibətlərin qanunauyğunluqları ........  
26 
III
 
Fəsil. Sosial-siyasi fikir tarixində beynəlxalq 
münasibətlər və xarid siyasət problemi ................................    30 
1 .Qədim dünya siyasi fikir tarixində 'xarici siyasi 
baxışlar .......  ..  ......................................................................    30 
2.
 
Beynəlxalq münasibətlərdə rea'ıist təsəvvürlərin 
foımalaşması və inkişafı .........................................................  33 
3.
 
Beynəlxalq siyasətdə Liberal fikirlər genezisi ...........  37 
4.
 
Marksizm və Beynəlxalq münasibətlər ............................  41 
IV
 
Fəsil. Beynəlxalq münasibətlər və geosiyasi 
nəzəriyyə ..............................................................................    43 
1 .Geosiyasi nəzəriyyənin yaranması .....................................  43 
2.
 
Almaniyada geosiyjısət ide;yasmın yayıtaası...................  45 
3.
 
Böyük Britaniya geosiyasi məktəbi .......  ....  .....................  48 
4.
 
Şimali Amerika geosiyasi məktəbi ........  ..........................  49 
342 

---

V
 
Fəsil. 
X x
 əsrin 40-60-ci illərində beynəlxalq 
münasibətlərin nəzəri tədqiqi ............................................  52 
1.
 
Beynəlxalq münasibətlərdə nəzəri və praktikada siyasi 
idealizm .................................................................................  52 
2.
 
ABŞ-da siyasi realizm .....................................................  54 
3.
 
Qərbi Avropada siyasi realizm ................................... 57 
4.
 
Beynəlxalq münasibətlərdə modemist fikirlər ........... 
58 
VI
 
Fəsil. Soyuq müharibədən sonra beynəlxalq 
münasibətlər barədə nəzəri fikirlər ...................................  61 
1.
 
F.Fukuyamm “Tarixin sonu” fikri ...................................  61 
2.
 
“Sivilizasiyaların toqquşması” fikri ................................  63 
3.
 
Z.Bjezinskinin geosiyasi fikirləri ....................................  67 
4.
 
İ.Vallerstaynın dünyanın sistem halında təhlili .......... 
68
 
VI! Fəsil.Beynəlxalq münasibətlər sistemi və onun quruluşu
 ...............................................................................................  71 
1 .Beynəlxalq münasibətlərin növləri 
71 
2.
 
Beynəlxalq münasibətlər sisteminin nəzəri modelləri.. 73 
3.
 
Beynəlxalq münasibətlər sisteminin 
təkamülinkişafı (Soyuq müharibədən sonra) .....................  75 
VIII
 
Fəsil. Beynəlxalq münaqişələrin öyrənilməsinin 
və tənzimlənməsinin nəzəri əsaslari ..................................   77 
1 .Beynəlxalq münaqişələrin mahiyyəti və növləri .......... 
77 
2.
 
Beynəlxalq münaqişələrin quruluşu və artması 
prosesi ...................................................................................  82 
3.
 
Beynəlxalq münaqişələrin tənzimlənməsi yolları ...... 
84 
IX
 
Fəsil. Müasir dünyada beynəlxalq təhlükəsizlik 
problemi ...............................................................................  91 
1 .Beynəlxalq təhlükəsizlik və əsas nəzəri baxışlar. 
91 
2.Beynəlxalq təhlükəsizliyin hərbi-siyasi cəhətləri ......... 
93 
5.
 
Terrorizm və ona qarşı mübarizə problemi .....................  96 
343 

---

X
 
Fəsil. Beynəlxalq münasibətlərdə siyasət və 
hüquq..............................................................................  98 
1.
 
Beynəlxalq münasibətlərdə əxlaq, hüquq və 
siyasət ..............................................................................  98 
2.
 
Beynəlxalq hüquq .....................................................  103 
3.
 
Beynəlxalq hüquq norma və prinsipləri ....................  105 
4.
 
Müasir dünya və beynəlxalq hüquq ..........................  107 
XI
 
Fəsil. Xarici siyasət və diplomatiya ..................  ...  110 
I
 
.Xarici siyasət üzrə nəzəri baxışlar .............................  110 
2.
 
Xarici siyasət üzrə qərar qəbul edilməsinin nəzəri və 
praktiki tərəfləri ...............................................................  
112
 
3.
 
Diplomatiya və diplomatiya xidməti .........................  116 
II
 
bölmə.Beynəlxalq münasibətlər və xarici siyasətin 
tarixinə dair ....................................... i..........................  121 
X^// 
I
 
Fəsil. -H'əsrin ortalarinda avropada ümumi siyasi 
vəziyyət və beynəlxalq münasibətlər. ..........................  122 
II
 
Fəsil. Otuzillik müharibə və vest(fal sülhü ...........  127 
III
 
Fəsil. Avropada beynəlxalq münasibətlər 
(XVII əsrin ikinci yarısı - XVIII əsrin əvvəlləri) .............  
131 
IV
 
Fəsil. XVIII Əsrin ortalarinda hərbi münaqişələr .  137 
V
 
Fəsil.ABŞ-m Yaranması və beynəlxalq 
münasibətlərə onun təsiri .........................................  ....  142 
VI
 
FƏSİ1.XVIII-XIX əsrlərdə Avropada beynəlxalq 
vəziyyət ...........................................................................  146 
344 

---

VII
 
FəsiL Napoleon müharibəsi illərində avropa və 
rusiya arasında olan münasibətlər ...................................  152 
VIII
 
Fəsil. Müqəddəs ittifaq ilə 1848-ci illər inqilabi 
arasındakı dövrdə beynəlxalq münasibətlər ........................  168 
IX
 
Fəsil. 1848-ci il inqilabi və Krım müharibəsinin 
beynəlxalq münasibətlərə təsiri ................  ..  .......................  177 
X
 
Fəsil. Şimali Amerikada vətəndaş müharibəsi və 
Avropa dövlətlərinin mövqeyi. .........................................    190 
XI
 
Fəsil.Alnianiyanin birləşdirilməsi yolunda ilkin 
addimlar... ..........................................................................    194 
XII
 
Fəsil. Frankfurt müqaviləsindən sonra yaranan 
münasibətlər .......................................................................   203 
XIII
 
Fəsil. Rusiya -Türkiyə müharibəsi (1877-1878) 
və beynəlxalq münasibətlər .................................................  208 
XIV
 
Fəsil.XIX və XX əsrlər ərəfəsində beynəlxalq 
münasibətlər ......................................................................    219 
XV
 
Fəsil. Avropada iki əks blokun yaradilmasi və 
beynəlxalq münasibətlər ......................................................  230 
XVI
 
Fəsil. Balkan müharibəsi və beynəlxalq 
münasibətlər ......................................................................    234 
XVII
 
FəsiI.Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində 
diplomatiya ..........................................................................  241 
XV^III Fəsil. Birinci dünya müharibəsinin qurtar- 
345 

---

ması və Rusiyada vəziyyət ............................................. 251 
XIX
 
Fəsil. Müharibədən sonra dinctənzimləmə 
probldemləri Paris və Vaşinqton konfranslari ..............   258 
XX
 
Fəsil. 1920-ci illərin birinci yarisinda beynəlxalq 
vəziyyət və sovet dövlətinin xariei siyasəti ................... 265 
XXI
 
Fəsil.1920-ci illərin ikinci yarısına dünyanın 
qabaqcıl ölkələrində beynəlxalq münasibətlərin və 
xarici siyasətin inkişaf! .....................................................  274 
XXII
 
Fəsil.Uzaq şərqdə və Avropada iki müharibə 
ocağının yaradılması və beynəlxalq münasibətlər ......  284 
XXIII
 
Fəsil. Hitler Almaniyası ittifaqının genişlənməsi 
SSRI-nin xarici siyasətinin fəallaşması ...........................  291 
XXIV
 
Fəsil.böyük vətən müharibəsi illərində beynəlxalq 
münasibətlər və SSRİ-nin xarici siyasəti.. 301 
XXV
 
Fəsil. 1940-1950-ci illərdə beynəlxalq vəziyyət 
və SSRI-nin xarici siyasəti ..............................................    315 
XXVI
 
Fəsil.Müstəmləkə sisteminin dağılması və 
beynəlxalq münasibətlər ...................................................  326 
XXVII
 
Fəsil.l900-1960-cı illərin beynəlxalq 
münasibətləri və Sovet ittifaqının xarici siyasəti .........  332 
XXVIII
 
FəsiLXX-XXI əsrlərdə beynəlxalq münasibətlərin 
əsas cəhətləri ....................................................................    338 
Ədəbiyyat ..........................................................................    341 
346 

---

 
CƏLIL 
KƏRİMOV 
TAHİRƏ
 
KƏRİMOVA 
BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR 
VƏ XARİCİ SİYASƏT 
Dərs vəsaiti 
Nəşriyyatın direktoru: Hüseyn Hacıyev 
Texniki redaktor: 
Gülbəniz Məmmədova 
Dizayn: 
Müşfiq Hacıyev 
Cildçi: 
Azad Həmzəyev 
Montajçı: 
Elmira İsmayılova 
Çapa imzalanmış 25.04.2013-cü il 
Kağız formatı 60x84 1/16, çap vərəqi 22 
Sifariş 84, sayı 300 
ADPU-nun mətbəəsi 
Bakı, U. Hacıbəyov küçəsi, 34 
Tel: [phone] 
E.
 
maiL ADPU@Box,az